W Biblii znajdujemy bardzo dużo fragmentów mówiących o pysze (138 razy użyto słowa pycha lub bliskiego synonimu jak pyszny, wyniośle), poniżej przedstawiam kilka, według mnie najbardziej znaczących:
1. Księga Przysłów mówi, że pycha jest niebezpieczna:
Prz 16,18 Przed porażką - wyniosłość, duch pyszny poprzedza upadek.
2. Księga Przysłów w innym fragmencie mówi, że pokorni są obdarzeni czcią i szacunkiem:
Prz 29,23 Człowieka poniża jego pycha, pokorny zdobędzie uznanie.
3. Pierwszy List św. Pawła Apostoła podkreśla, że Bóg potępia
pychę:
1 P 5,05 Tak samo wy, młodzieńcy,
bądźcie poddani starszym! Wszyscy zaś wobec
siebie wzajemnie
przyobleczcie się w pokorę, Bóg bowiem pysznym się sprzeciwia,
a pokornym łaskę daje.
1 P 5,06 Upokorzcie się więc pod mocną ręką Boga, aby was wywyższył w stosownej chwili.
4. W Ewangelii według św. Łukasza znajdujemy, że pycha może nas odłączyć od Boga oraz oddzielić od ludzi:
Łk 18,14 Powiadam wam: Ten odszedł
do domu usprawiedliwiony, nie tamten. Każdy
bowiem, kto się wywyższa, będzie poniżony, a kto się uniża, będzie wywyższony”.
5. W Ewangelii św. Mateusza czytamy, że ten kto potrafi być skromnym i pokornym jak dziecko, będzie najbardziej cenionym w Królestwie Niebieskim, ponieważ dziecięca skromność i pokora jest ceniona w niebie:
Mt 18,04 Kto się więc uniży jak to dziecko, ten jest największy w królestwie niebieskim.
6. Ewangelia św. Mateusza, naucza nas, że ludzie dumni i zarozumiali zawiodą się w swych oczekiwaniach:
Mt 23,12 Kto się wywyższa, będzie poniżony, a kto się poniża, będzie wywyższony.
7. W Pierwszym Liście do Koryntian czytamy, że pycha może doprowadzić do upadku:
1 Kor 10,12 Niech przeto ten, komu się zdaje, że stoi, baczy, aby nie upadł.
Fulton J. Sheen
w swoim dziele: „Siedem grzechów głównych” opisuje siedem grzechów głównych, łącząc
je z ostatnimi słowami wypowiedzianymi przez Jezusa na Golgocie.
Pan Jezus wiszący na Krzyżu, przed swoją ziemską śmiercią, wypowiedział siedem ostatnich, bardzo ważnych fraz/słów, które następnie przerodziły się w „Nabożeństwo Siedmiu Słów Jezusa na Krzyżu”. Nabożeństwo to, narodziło się w XII wieku.
Wielu twórców starało się wtedy, gromadząc fakty z czterech Ewangelii, stworzyć spójną opowieść o życiu Jezusa. W ten sposób zebrano ostatnie słowa, które Jezus wypowiedział na krzyżu, siedem fraz, które stały się wkrótce treścią rozważań teologicznych. Medytacja oparta na tych słowach Ewangelii stała się wraz z rozważaniem siedmiu ran Chrystusa jednym z najważniejszych przejawów późnośredniowiecznej pobożności. Obydwa te nabożeństwa służyły jako odpowiedź na siedem grzechów głównych.
Siedem ostatnich słów – w Biblii liczba siedem jest znakiem doskonałości. Bóg stworzył świat i odpoczął w dniu siódmym, dniu ukończonego dzieła, dniu pełni. Słowa Jezusa wypowiedziane do nas biorą swój początek w więzi łączącej Ojca i Syna, tej samej, która będzie i naszym udziałem tam, gdzie nasz dom, w objęciach Przenajświętszej Trójcy. Dzięki Jezusowi zostaliśmy włączeni w tę Boską rozmowę. Kolejne słowa, które Jezus wypowiada do stojących pod krzyżem, są coraz intymniejsze, jakby śmierć raczej przybliżała Go do nas, niż oddalała. Jezus mówi najpierw jak król, potem jak brat, zanim wkroczy w największej bliskości człowieka w naszą pustkę i otchłań. Według Liturgii Godzin Czcigodnego św. Bedy (673-735) jednego z największych erudytów i interpretatorów Pisma Świętego wczesnego średniowiecza: „kto tylko rozważa siedem ostatnich słów Jezusa na krzyżu, będzie ocalony, a Najświętsza Panna ukaże mu się na trzydzieści dni przed jego śmiercią. (…)”.
Czwartym z
ostatnich słów Jezusa wypowiedzianych na Krzyżu, była następująca fraza: „Boże
mój, Boże mój, czemuś Mnie opuścił?” (Mt 27,46), która dotyczy ludzkiej pychy i
Jezusowej pokory a którymi chciałbym się zająć w tym wpisie.
Te słowa Jezusa były Jego zadośćuczynieniem za ludzki grzech pychy. Pycha jest nieuporządkowaną miłością wobec swej własnej wspaniałości, czy to ciała, czy umysłu, lub bezprawną przyjemnością, jaką czerpiemy z myślenia, że nie ma lepszych od nas. Pycha jest rozdętym egoizmem i na niej zło ludzkie wznosi się do odrębnego ośrodka twórczości z dala od Boga; przesadnie podkreśla swą ważność, staje się światem samym w sobie i dla samego siebie. Wszystkie inne grzechy są złymi czynami, lecz pycha wsącza się nawet w dobre uczynki, by je zniszczyć i zabijać. Z tego powodu Pismo Święte mówi: „Duch wyniosły poprzedza upadek” (Prz 16,18). Pycha przejawia się w rozmaitych formach: ateizmie, który jest zaprzeczeniem naszej zależności od Boga, naszego Stwórcy i ostatecznego kresu; próżności intelektualnej, która sprawia, że umysł nie chce przyjąć żadnej nauki, gdyż człowiek myśli, że wie wszystko, co wiedzieć można; powierzchowności, która każe osądzać innych po ubraniu, wymowie i rachunku bankowym; snobizmie, który drwi z osób niżej postawionych na znak własnej wyższości („ich status społeczny jest niższy od naszego”), hołdowaniu próżności, które sprawia, że rodzice katoliccy nie posyłają swych dzieci do katolickich uczelni, ponieważ stowarzyszaliby się tam jedynie z dziećmi stolarzy; zadufaniu w sobie, które każe człowiekowi szukać zaszczytów i stanowisk ponad jego możliwości; i przesadnej wrażliwości, która czyni człowieka niezdolnym do poprawy moralnej, gdyż tak niechętnie słucha on o własnych wadach.
To pycha spowodowała upadek Szatana z niebios i upadek człowieka z łaski w grzech. Z powodu swej natury to nadmierne wyniesienie się mogło być uleczone jedynie poprzez uniżenie samego siebie. Dlatego właśnie Ten, który mógł się urodzić w pałacu nad Tybrem, odpowiednim miejscu dla Majestatu Syna Bożego, postanowił ukazać się ludziom jako dziecko w powijakach narodzone w stajni. W parze z niskością urodzenia szła niskość wykonywanego zawodu – cieśli – w mało znanym miasteczku Nazaret, którego sama nazwa stanowiła powód do przygany między znaczniejszymi. Tak jak dzisiaj są tacy, którzy drwią ze skromnego zatrudnienia, tak i wówczas byli tacy, co kpili sobie: „Czyż nie jest On synem cieśli?” (Mt 13,55). Uniżenie towarzyszyło też Jego czynom, ponieważ ani razu nie dokonał cudu w swym własnym imieniu, choćby nawet po to, by zapewnić sobie miejsce, gdzie mógłby głowę złożyć. Dał też przykład uniżenia się, gdy w Wielki Czwartek wieczorem On, który był Panem nieba i ziemi, opasał się prześcieradłem, klęknął i wodą z miski umył poryte zrogowaciałą skórą stopy swych dwunastu apostołów, mówiąc: „Sługa nie jest większy od swego pana ani wysłannik od tego, który go posłał” (J 13,16). „Jeżeli więc Ja, Pan i Nauczyciel, umyłem wam nogi, to i wy powinniście sobie nawzajem umywać nogi” (J 13,14). Wreszcie uniżenie stało się też przykazaniem: „Zaprawdę, powiadam wam: Jeśli się nie odmienicie i nie staniecie jak dzieci, nie wejdziecie do królestwa niebieskiego” (Mt 18,3). Lecz największym uniżeniem się był rodzaj wybranej przez Niego śmierci, ponieważ „uniżył samego siebie, / stawszy się posłusznym aż do śmierci – / i to śmierci krzyżowej” (Flp 2,8).
Aby zadośćuczynić za fałszywą pychę przodków, odrzuca pociechę Bóstwa; by zadośćuczynić za pychę popularności, pozwala szydzić z siebie, gdy przeklęty wisi na drzewie; za pychę snobizmu ma łotrów za towarzyszy; za pychę bogactwa odmawia Mu się nawet własnego łoża śmierci; za pychę ciała: „Nie było w nim wdzięku”; za pychę wynikającą z posiadania wpływowych przyjaciół zostaje zapomniany nawet przez tych, których uzdrowił; za pychę zrodzoną ze sprawowania władzy staje się słaby i porzucony; za pychę tych, którzy odrzucają Boga i wiarę, wolą Jego jest poczuć się opuszczonym przez Boga. Za egotyzm, fałszywą niezależność i ateizm składa wynagrodzenie, wyrzekając się radości i pociech swej Boskiej Natury. Ponieważ pyszni ludzie zapomnieli o Bogu, pozwala sobie odczuć bezbożność i łamie sobie serce, wydając najsmutniejszy okrzyk: „Boże mój, Boże mój, czemuś Mnie opuścił?” (Mt 27,46). Nawet w oddzieleniu od Boga była między nimi jedność, lecz te słowa opuszczenia zostały wypowiedziane po to, abyśmy my nigdy nie zostali bez pociechy. Z tego słowa płyną dwa zalecenia: 1) nie hołduj sobie, gdyż Bóg opiera się pysznym; 2) hołduj pokorze, gdyż pokora jest prawdą i ścieżką do prawdziwej wielkości.
Dlaczego w ogóle mielibyśmy być pyszni? Jak przypomina nam św. Paweł: „Cóż masz, czego byś nie otrzymał? A jeśliś otrzymał, to czemu się chełpisz, tak jakbyś nie otrzymał?” (1 Kor 4,7). Jesteśmy dumni ze swego głosu, bogactwa, piękności, talentów? Lecz czymże one są, jeśli nie darami Bożymi, które On mógłby w jednej chwili odebrać?
Z materialnego punktu widzenia jesteśmy warci tak niewiele. Ciało ludzkie zawiera taką ilość żelaza, jaka jest w gwoździu, tyle cukru, ile w dwóch kostkach, tyle tłuszczu, ile w siedmiu kostkach mydła, tyle fosforu, ile w dwóch tysiącach dwustu zapałkach, a magnezu tyle, ile potrzeba do wywołania jednego zdjęcia. Reasumując, skoro pod względem chemicznym ludzkie ciało warte jest nieco mniej niż dwa dolary – „Dlaczego dumnym miałby być śmiertelnik?”. Lecz pod względem duchowym jesteśmy warci więcej niż cały wszechświat: „Cóż bowiem za korzyść odniesie człowiek, choćby cały świat zyskał, a na swej duszy szkodę poniósł? Albo co da człowiek w zamian za swoją duszę?” (Mt 16,26). Bóg opiera się pysznym. Faryzeusz, który wychwala swe dobre czyny w przedsionku świątyni, jest potępiony; biedny celnik, który stojąc z tyłu, nazywa siebie grzesznikiem i uderza się w piersi, by błagać o wybaczenie, wraca do domu usprawiedliwiony. Nierządnice i celnicy świadomi swoich grzechów wkraczają do królestwa niebieskiego przed uczonymi w Piśmie i faryzeuszami, którzy świadomi są własnej prawości. Ojciec Niebieski otrzymuje dziękczynienie za ukrycie swej mądrości przed przekonanymi o własnej mądrości i świadomymi intelektualistami, a ujawnienie jej ludziom prostym: „Wysławiam Cię, Ojcze, Panie nieba i ziemi, że zakryłeś te rzeczy przed mądrymi i roztropnymi, a objawiłeś je prostaczkom” (Łk 10,21). Jestem pewien, że każdy, kto miał doświadczenie z ludźmi pysznymi, zaświadczy o prawdziwości tego zdania: gdyby moje własne zbawienie zależało od zbawienia duszy jednego człowieka przekonanego o własnej mądrości i dumnego ze swej uczoności albo od zbawienia duszy stu najbardziej zepsutych moralnie mężczyzn i kobiet z ulicy, powinienem wybrać łatwiejsze zadanie nawrócenia tej setki.
Nie ma na świecie nic trudniejszego do przezwyciężenia niż pycha intelektualna. Gdyby bitwy miały być prowadzone przy jej użyciu zamiast oręża, nie mógłby się przebić żaden pocisk. Łatwo to pojąć, jeśli bowiem człowiek sądzi, że wie wszystko, wówczas – tak sobie myśli – nie ma już niczego, czego mógłby się dowiedzieć, nawet od Boga. Jeśli duszę po brzegi wypełnia ego, nie ma miejsca dla Boga. Jeśli naczynie wypełnione jest wodą, nie może być jednocześnie napełniane olejem. Tak samo jest z duszą. Bóg może dać swą prawdę i życie tylko tym, którzy opróżnili samych siebie. Musimy stworzyć próżnię w naszych sercach, by uczynić miejsce dla łaski. Żyjemy w poczuciu, że robimy więcej, niż istotnie robimy. Weźmy na przykład prostą czynność picia napoju przez słomkę. Mamy błędne mniemanie, że wciągamy napój przez słomkę. A tak nie jest, gdyż ściśle mówiąc, nie ma takiej rzeczy jak ssanie. My jedynie wytwarzamy próżnię; atmosfera wywiera nacisk na ciecz ciężarem równym temu, z jakim ocean naciska na ziemię do głębokości trzydziestu czterech stóp. To właśnie ciśnienie popycha ciecz w górę słomki, gdy wytworzymy próżnię.
Tak samo jest w życiu duchowym. Dobro, którego dokonujemy, nie tyle dzieje się przez nasze własne czyny, ile poprzez duchowe ciśnienie Bożej łaski. Jedyne, co musimy zrobić, to wytworzyć próżnię, uznać się za nic – i natychmiast Bóg wypełni duszę swą mocą i prawdą. Paradoksem apostolstwa jest zatem to, że za im mniejszych się uważamy, tym więcej dobra czynimy. Dopiero gdy Piotr przepracował całą noc i nic nie złowił, nasz Pan napełnił jego łódź cudownym połowem ryb. Im wyższy budynek, tym głębszy fundament; im wspanialsza cnota, tym większa pokora. Z tego powodu jedynymi narzędziami Boga do czynienia dobra na tym świecie są ludzie pokorni; umniejszając się do zera, czynią oni miejsce nieskończoności, natomiast tym, którzy mają się za nieskończonych, Bóg zostawia ich maleńkie zero.
Nawet w świecie znajdujemy naturalną bazę dla pokory. Dopóki jesteśmy mali, wszystko inne wydaje się duże. Chłopiec dosiada kij od miotły, który ma nie więcej niż metr dwadzieścia długości, a jednak dla niego jest to Pegaz przemierzający przestrzeń; słyszy, jak kopyta uderzają w chmury, a on przywiera do „grzywy, w której gwizd wszystkich wiatrów usłyszysz”. Świat jego zamieszkują olbrzymy, ponieważ jest tak nieduży; ołowiani żołnierze są dla niego prawdziwi i toczą prawdziwe bitwy, a czerwień dywanu to krew na polu bitwy. Gdy wyrasta na dużego mężczyznę, olbrzymi się kurczą, konie zmieniają się w kij od miotły, a żołnierze stają się kawałkami pomalowanego ołowiu o zaledwie trzech calach wysokości.
Porządek duchowy wygląda tak samo; dopóki jest w nim Bóg, który jest mądrzejszy od nas, większy niż my i silniejszy, dopóty świat jest domem pełnym cudów. Prawda staje się czymś tak rozległym, że nawet wieczność nie może wysondować jej głębi. Miłość wówczas to coś tak nieprzemijającego, że nawet niebo nie może przyćmić jej uniesień. Dobroć okazuje się tak głęboka, że dziękczynienie jest cały czas na ustach człowieka. Lecz zapomnij tylko o Bogu, uczyń siebie bogiem, a twoja niewielka uczoność stanie się tytułem do uznania twej wszechwiedzy. Wówczas święci będą dla ciebie „głupcami bez pojęcia”; męczennicy „fanatykami”; osoby religijne „tępakami”; spowiedź „wymysłem księży”; Eucharystia „śladem pogaństwa”; niebo „dziecięcą fantazją”; a prawda „ułudą”. Wspaniale musi być wiedzieć tak wiele, ale okropne musi być przekonanie się na końcu, że naprawdę wie się tak mało.
Drugim pouczeniem, jakie można zaczerpnąć z czwartego słowa z krzyża, jest to, że pokora jest prawdą. Pokora nie jest niedocenianiem swoich talentów, uzdolnień czy możliwości, i nie jest ich przecenianiem. Człowiek, który ma metr osiemdziesiąt wzrostu, nie jest pokorny ani jeśli powie, że ma metr sześćdziesiąt pięć, ani jeśli powie, że ma ponad dwa metry. Pokora jest prawdą lub rozpoznaniem, że dary są darami, a wady wadami. Pokora to poleganie na Bogu, tak jak pychą jest bycie od Niego niezależnym. To właśnie poczucie niezależności czy bycie bez Boga wydarło z Serca naszego Pana ten żałosny okrzyk opuszczenia: „Boże mój, Boże mój, czemuś Mnie opuścił?”. Dusza pokorna, świadoma swej zależności od Boga, jest zawsze duszą wdzięczną. Ilu śpiewaków, mówców, muzyków, aktorów, lekarzy, profesorów kiedykolwiek myśli o tym, by podziękować Bogu za szczególne talenty, dzięki którym są wybitni w swoich profesjach? Z dziesięciu trędowatych, którzy zostali oczyszczeni, tylko jeden powrócił, by podziękować. „Czy nie dziesięciu zostało oczyszczonych? Gdzie jest dziewięciu?” (Łk 17,17) – prawdopodobnie słowa te odzwierciedlają proporcję niewdzięcznych, którzy nie dziękują, ponieważ nie są pokorni.
Dusze pokorne zawsze będą unikać wychwalania swych dobrych uczynków, a tym samym nie odbiorą im cnót. Samochwalstwo pożera zasługę; a ci, którzy spełnili dobry czyn, aby ludzie ich widzieli, i którzy odtrąbiają swoją filantropię na placach miast, usłyszą pewnego dnia najsmutniejsze ze wszystkich słów wypowiedzianych czy napisanych: „Już odebraliście swoją nagrodę”. Człowiek pokorny, nawet jeśli w oczach świata jest wielki, będzie oceniał siebie niżej niż inni, ponieważ zawsze będzie podejrzewał, że czyjaś wewnętrzna wielkość może daleko przewyższyć jego nic nieznaczącą zewnętrzną wielkość. Nie będzie się zatem obnosił ze swą przypadkową wyższością przed bliźnimi, gdyż czynienie tego oznaczałoby pokazanie, że nie jest się prawdziwie wielkim. Naprawdę wielcy ludzie są pokorni; zawsze są przystępni, uprzejmi i wyrozumiali. To mali ludzie muszą zadzierać nosa. Naprawdę bogaty chłopak nie musi nosić dobrych ubrań, by zrobić swą zamożnością wrażenie na kolegach, ale biedny chłopak musi tak czynić, by stworzyć fałszywe wrażenie bogactwa. Tak też jest z tymi, którzy mają puste głowy: wiecznie muszą stwarzać wrażenie, ileż to wiedzą, ile książek przeczytali, jaki uniwersytet ukończyli. Uczony człowiek nie musi nigdy „wydawać się” uczonym, tak jak święty nigdy nie musi wydawać się pobożnym – ale hipokryta owszem.
Fakt, że tak wielu ludzi z powagą przyjmuje zaszczyty, zmienia głos i przyjmuje pozy, udowadnia, że nie powinni oni nigdy dostąpić tych zaszczytów – były dla nich zbyt wielkie. Nie potrafili zasymilować zaszczytów, to raczej zaszczyty ich zasymilowały. Zamiast oni nosić purpurę, purpura ich nosi. Gąbka może wchłonąć pewną ilość wody i nie więcej; charakter może przyjąć pewną liczbę pochwał i nie więcej; punkt nasycenia zostaje osiągnięty, gdy zaszczyt przestaje być częścią człowieka i zaczyna bić w oczy. Prawdziwie wielcy ludzie są jak Filip Neri, który pewnego razu, widząc, jak odprowadzają przestępcę do więzienia, powiedział: „Tu oto, z pominięciem łaski Bożej, idzie Filip Neri”.
Przypuśćmy, że staliśmy się pokorni i oszacowaliśmy wartość innych przynajmniej tak samo, jak własną. Przypuśćmy, że tym, którzy razili nas oszczerczymi strzałami, mówiliśmy: „Ojcze, przebacz”. Przypuśćmy, że gdy inni zaliczali nas do łotrów, braliśmy to za dobrą monetę i mówiliśmy: „Dziś jeszcze, w raju”. Przypuśćmy, że z osób, które nas zawstydzały przed krewnymi, tak jak Jezusa zawstydzano przed Jego matką, czyniliśmy przyjaciół dla matki naszej w niebie i mówiliśmy: „Oto syn Twój!”. Przypuśćmy, że uniżaliśmy się przed ludźmi stojącymi niżej od nas w godnościach światowych i prosiliśmy ich o podanie napoju: „Pragnę!”. Przypuśćmy, że staliśmy się uczciwi i zaczęliśmy oceniać swoją wartość zgodnie z prawdą o niej. Jeśli byśmy czynili tak choćby przez godzinę, całkowicie i w sposób rewolucyjny zmienilibyśmy świat. Nie brakuje nam przykładu, ponieważ mamy przed oczami Tego, który poniżył siebie aż do śmierci na krzyżu, który odrzucił boską pociechę, gdyż Moc oblekła się w łachman słabości i Siła przepasała się opuszczeniem; i będąc Bogiem, zdawał się być bez Boga. Dlaczego to zrobił? Ponieważ ty i ja próbowaliśmy wieść nasze życie bez Boga – być niezależnymi. Wybierając poniżenie krzyża jako zadośćuczynienie za pychę,
Chrystus ponownie przypomina nam opowieść o Dawidzie i Goliacie. Goliat był wielkim olbrzymem, odzianym w stalową zbroję i dzierżącym w ręce potężny miecz. Dawid był pastuszkiem, nie miał obronnej stali, a jego jedyną bronią była laska i parę kamieni z pobliskiego potoku. Goliat zadrwił sobie z niego, mówiąc: „Czyż jestem psem, że przychodzisz do mnie z kijem?” (1 Sm 17,43). Dawid odparł z pokorą, nie pokładając ufności w swej własnej mocy: „Idę na ciebie w imię Pana…” (1 Sm 17,45). Wynik jest nam znany. Chłopiec z kamieniem zabił olbrzyma w zbroi i z mieczem. Zwycięstwo Dawida symbolizowało rzeczywistość Wielkiego Piątku. Goliat to pycha. Nasz Pan to pokorny Dawid, który przychodzi zabić pychę za pomocą laski, czyli krzyża, i pięciu kamieni, czyli pięciu ran. Żadnym innym orężem poza tymi pięcioma ranami i laską krzyża nie odnosi się zwycięstwa nad Goliatem pychy na polu bitwy, jakim jest nasze serce. Dla osób światowych broń ta zdaje się zupełnie nieprzystosowana do bitwy, niemająca mocy zwyciężania; lecz inaczej jest, jeśli rozumiemy Boży plan od samego początku, a jest on taki: „Bóg wybrał właśnie to, co głupie w oczach świata, aby zawstydzić mędrców, wybrał to, co niemocne, aby mocnych poniżyć” (1 Kor 1,27). Za pomocą krzyża i korony z ciernia Bóg odniósł zwycięstwo.
O skroni w wieńcu cierniowym! O krwawe
usta! Kielichu, pełen nędzy człeka!
Nie kochaliśmy Ciebie, a za sprawę
naszą cierpiałeś od wieka do wieka!
Nie wiedzieliśmy, z rozumem w rozterce,
że przeszywając twoje, swe mordujem serce.
My, cośmy siewem razem i siewcami,
noc, co się jawi, blask, co znika blady,
grot, co przeszywa bok, co się krwią plami,
żywot zdradzony, usta pełne zdrady –
głębia i księżyc mają spokój błogi,
a my, panowie świata, myśmy sobie wrogi!
(…)
Nie, nie! Z nas każdy jest ukrzyżowany!
Ale choć krwawy pot nam z skroni ciecze,
zstąpimy z drzewa, zagoimy rany,
zbędziem się gwoździ, zdrowie znajdziem
człecze.
Hysop nam zbędny w przeświadczeniu Błogiem,
że co ludzkie, to boskie, to szczerym jest
Bogiem!
Oskar Wilde, Humanitas, Poezje, przeł. J. Kasprowicz, Lwów 1924
„Ta
sama pycha każe nam potępiać błędy, od których w swoim mniemaniu jesteśmy
wolni, co gardzić przymiotami, których nie mamy”. La Rochefoucault
Joanna Petry-Mroczkowska, doktor filologii romańskiej, tłumaczka, eseistka, krytyk literacki, autorka wielu książek o tematyce religijnej oraz kulturoznawczej, w swojej książce: Siedem grzechów głównych dzisiaj, w Rozdziale 1 tak opisuje pychę.
Pycha to, według określenia słownikowego:
„wysokie mniemanie o sobie, duma, wyniosłość, zarozumiałość”. Wyrazów bliskoznacznych jest wiele: zadufanie, arogancja, zuchwałość,
hardość, buta, ale i wiara w siebie, poczucie własnej wartości
i godność. Analogicznie, duma to „poczucie osobistej godności, wartości
własnej, własnego środowiska, ambicja, także nieraz zbyt wygórowane pojęcie
o sobie, nieprzystępność, wyniosłość, pycha”. Duma może być szlachetna,
urażona albo zraniona. Specyficzną cechą języka polskiego jest synonimiczność
pychy i smakowitości. W języku angielskim, co ma swoje konsekwencje
kulturowe, istnieje tylko jedno słowo: pride. Żeby wyrazić pojęcie
pychy, trzeba użyć określenia „fałszywa duma” albo arogancja. Duma może
człowieka rozpierać, rozsadzać. Pycha nadyma. Anglosasi mówią potocznie „he
is full of himself” – „ktoś jest pełen siebie”. Zarówno pycha, jak
i duma wyrastają z poczucia własnej wartości i raczej trudno
stwierdzić, gdzie kończy się duma, a zaczyna pycha. Jednak intuicyjnie
wyczuwamy, że w anegdocie o spotkaniu dwóch słynnych osobistości
starożytnego świata pyszny i zadufany jest Aleksander Wielki, dumny zaś
Diogenes, który wyraził tylko jedno życzenie – żeby wielki wódz nie zasłaniał
mu słońca. Obie postawy akcentują suwerenność, ale bardziej porusza nas
wewnętrzna wolność i niezależność Diogenesa.
Pycha bierze się z oceniania,
wartościowania i porównywania. Jest egoizmem,
skoncentrowaniem na sobie, fałszywą oceną własnej osoby. Każe nam samych siebie
stawiać wyżej, bliźnich zaś niżej, niż jest w rzeczywistości. Ponieważ
pycha wynika z błędnego sądu, zaliczyć ją należy do dewiacji
intelektualnych. Rozumowy charakter pychy ujawnia się w polskim słowie
„zarozumiałość”. Nadęty i zadufany w sobie jest ten, kto za bardzo
„wierzy w swoją wielkość”.
Dzisiaj, w dobie programowego
zacierania różnic klasowych, kiedy niewielkie znaczenie ma wysokie urodzenie
czy rycerski honor, nieuzewnętrzniona pycha, w przeciwieństwie do gniewu,
obżarstwa czy pijaństwa, jest zwyczajnie niedostrzegana. Bardzo trudno nam uzmysłowić sobie, że jesteśmy warci mniej, niż się nam
wydaje. Tymczasem ta skłonność, do której – jak radzą moraliści – powinniśmy
się wszyscy przyznać i starać się ją kontrolować, działa
w podświadomości, niepostrzeżenie. Jest nagminną przyczyną stresu
i frustracji, gdyż sprawia, że nie umiemy przegrywać. Pycha nie pozwala
pogodzić się z zajęciem drugiego miejsca. W dobie kultu rywalizacji,
sukcesu, przebojowości, siły przebicia, asertywności i promocji własnej
osoby lekceważenie skromności jest powszechnym dramatem.
Człowiek pyszny, by podkreślić swoją
niezależność, rozdziela łaski, ale ich nie przyjmuje, obdarowywanie bowiem przystoi komuś, kto stoi wyżej w hierarchii,
przyjmowanie zaś temu, kto jest niżej. O ile skrajny egoizm utrudnia czy
wręcz uniemożliwia dawanie, o tyle pycha sprawia, że nie umiemy
przyjmować. Swoją honorowość niektórzy uzewnętrzniają „opłacaniem” ludzi
świadczących im jakieś usługi, nawet jeśli mają one charakter grzecznościowy.
W niektórych środowiskach panuje obsesja „odwdzięczania się” za wszelką
cenę. W postaci konwencjonalnych prezentów czy wręcz łapówek. Takie
unoszenie się nie najlepiej rozumianym honorem, polegające na przekonaniu, że
zarówno za dary, jak i obrazy trzeba się natychmiast zrewanżować, bierze
się właśnie z pychy. Pyszny nie umie również prosić, gdyż uznaje to za
uwłaczające jego własnej godności. Nie umie dziękować, ponieważ nie widzi
powodów do wdzięczności. Nie umie także przepraszać, gdyż w jego
charakterze nie leży przyznanie się do błędu. Czyż nie przywodzi to na myśl
zagorzałych polskich sporów wokół historycznych przeprosin?
„Zwornik w łuku
wszystkich wad”
Pycha, jako poważny grzech, pojawia się w tradycji
judeo-chrześcijańskiej. Chrześcijańska pycha ma coś wspólnego
z klasyczną hybris (gr.) i żydowską hucpą. W światopoglądzie
teocentrycznym pycha alienuje jednostkę od Boga i społeczności. Co więcej,
pychę uważa się za źródło wszystkich grzechów. Przekonanie to znajduje wyraz
w dziesiątym rozdziale Mądrości Syracha: „Początkiem pychy człowieka jest
odstępstwo od Pana, gdy odstąpił sercem od swego Stworzyciela, albowiem
początkiem grzechu pycha” (10–13). Owo odstępstwo od Pana, istota każdego
grzechu, poprzez związek z pychą staje się apostazją. Z praktycznego
punktu widzenia jest to lekceważenie, wyzwanie i bezczelność wobec Boga.
Tym aspektem, w pierwszym rzędzie, zajmowało się średniowiecze.
Pycha może rzutować na wszystko, co
robimy. Pyszałek (dzisiaj nazwalibyśmy go raczej
megalomanem) słucha podszeptów zazdrości, uznając, że należy mu się coś, co
posiada ktoś inny, i że dlatego trzeba tego kogoś „ściągnąć w dół”.
Wybucha gniewem, który, z pozycji własnej wyższości, uznaje za słuszny.
Poddaje się chciwości będącej odpowiedzią na wygórowane oczekiwania. Pycha
objawia się w obżarstwie, rozwiązłości, będących brakiem umiaru
i szacunku dla dóbr oraz innych ludzi. Przejawia się wreszcie
w lenistwie, które zapewnia nas, że nie musimy się wysilać, bo nic nie
umniejszy naszej wielkości. Także brak punktualności może wypływać
z lenistwa lub, jako lekceważenie czekającego, wprost z pychy. Wkrada
się we wszystkie zakamarki stosunków międzyludzkich, niweczy porozumienie
w przyjaźni, nie pozwala przyjąć rady, przyznać się do błędu i do
niewiedzy. Z pychą wiąże się też wybujałą potrzebę niezależności.
Ewagriusz z Pontu sytuuje próżność
i pychę odpowiednio na szóstej i siódmej pozycji wśród ośmiu demonów. Dopiero później superbia i vana gloria (albo inanis
gloria) (łac.) zostały połączone w jeden grzech – grzech pychy.
Próżność pojawia się wówczas, gdy mnichowi wydaje się, że przezwyciężył inne
pokusy. Błędna jest taka motywacja działania, która, zamiast szukać Boga,
pragnie ludzkiego poklasku. Przy okazji bowiem, w ten sposób motywowany
człowiek traci umiejętność właściwego spojrzenia na siebie. Na pierwszy plan
wybija się wówczas własne „ja”. Ewagriusz porównuje próżność do dziurawego
trzosa. Wkłada się doń uczciwie zarobione pieniądze, ale nic się w nim nie
utrzyma. Natomiast „demon pychy jest sprawcą najgłębszego upadku duszy”.
Namawia człowieka, aby sądził, że sam jest źródłem swoich prawych czynów
i pysznił się nimi przed otoczeniem, mając bliźnich za głupców, którzy nie
doceniają jego wielkości. Negowanie własnej natury wprowadza pysznego
w świat fałszu i pozorów.
Święty Jan Kasjan przyznawał pysze główne
miejsce – ostatnie w łańcuchu wad
o wzrastającym ciężarze gatunkowym (pierwszym było obżarstwo). Dla Kasjana
jest to najgorszy grzech, „bo kusi doskonałych”. Grzegorz Wielki stawiał pychę,
„królową i matkę wszystkich wad”, ponad pozostałymi grzechami głównymi,
jako kategorię podstawową. Uważał, że zawładnięte nią serce poddaje się
wszystkim innym wadom.
Dodajmy, że również w porządku
zaproponowanym przez Grzegorza i zmodyfikowanym przez błogosławionego
Henryka z Ostii pycha znajduje się na pierwszym miejscu, ale tuż po niej uplasowała się chciwość. Porządek ten stał się zresztą
obowiązujący. Święty Grzegorz wyróżniał cztery warianty pychy. I tak:
niektórzy ludzie wyłącznie siebie mają za przyczynę własnych talentów
i osiągnięć. Inni przyznają wprawdzie, że owe dary zawdzięczają Bogu, lecz
uważają, że im się one należą. Ludzie trzeciego typu szczycą się tym, czego nie
posiadają. Czwartego, wreszcie, pysznią się swoją wyjątkowością, pogardzają
tymi, którzy pozbawieni są cech, które sami posiadają. Analizując tyranię
pychy, święty Grzegorz zaobserwował, że człowiek pyszny ma zaburzone poczucie
sprawiedliwości i miłości bliźniego. Zajmuje się głównie podziwem dla
siebie; z biegiem czasu drażnią go dobre strony bliźnich, zaczyna ich
lekceważyć i nimi pogardzać.
Święty Augustyn uważał, że arogancja
poprzedza każdy występek. „Pycha – pisał – jest tęsknotą za
perwersyjnym wyniesieniem”. Odwrócenie się od Boga oznacza zatracenie części
siebie. Według świętego Tomasza z Akwinu, pycha to nieuporządkowana miłość
do siebie. Przyrodzona miłość własna jest właściwa i polega na tym, że
człowiek kocha siebie i pragnie doskonałości. Pyszna wyniosłość zakłada
natomiast wywyższanie się ponad swoje miejsce. Wskazuje na nieumiarkowanie
w zakresie nadziei i oczekiwań. Owo nierespektowanie własnego miejsca
jest echem wiary w neoplatońską ideę porządku natury. Święty Tomasz podaje
też definicje pojęć pokrewnych. Ambicja oznacza nadmierny apetyt na honory,
chociaż zaszczyt sam w sobie jest dobrem i stanowi nagrodę za cnotę.
Nie grzeszy ktoś, kto oczekuje uznania dla swych dobrych czynów. Pragnienie
sławy nie jest wadą. Sława powinna jednak przyświecać człowiekowi tylko wtedy,
gdy jest do czegoś przydatna, a nie być powodem do samozadowolenia. Trzeba
jednak bardzo uważać, żeby człowiek posiadający wiele cennych dóbr,
materialnych i niematerialnych, nie sądził, iż ta okoliczność daje mu
specjalne prawa. Z próżności wypływa nieposłuszeństwo, chełpliwość,
hipokryzja, spory, upór, kłótnie i pogoń za nowinkami.
Arcywadą była też pycha dla Dantego. To grzech, do którego sam się przyznaje (dla poety sława jest próżna,
jeśli nie jest zasłużona). Wśród grzeszników spotykanych podczas wędrówki po
piekle i czyśćcu najczęściej znajdują się ludzie pyszniący się rodowym
pochodzeniem. Podobnie u angielskiego poety Johna Miltona, droga do piekła
w Raju utraconym wybrukowana jest pyszałkowatymi „ja”.
Grzech rozumu
Dante (w pieśniach VIII – X Piekła)
ukazuje skutki ataku pychy na intelekt. Diabelski gród znajduje
się w szóstym, ostatnim kręgu górnej części piekła, który mieści ludzi
grzeszących brakiem wstrzemięźliwości. Krzywdy wyrządzone innym ludziom są
gorsze niż te, które człowiek zadaje samemu sobie. Najgłębszą, najbardziej
niepowściągliwą jej formą jest herezja – odmowa posłuszeństwa. Herezja odwołuje
się do ludzkiego rozumu na trzy sposoby: przez ekscesy racjonalizmu, mistycyzmu
i rozpaczy. Racjonalizm podważa wiarę, oskarżając ją o to, że nie ma
podstaw rozumowych, mistycyzm wprowadza pozarozumowe uczucia, rozpacz
kwestionuje Boże drogi i przekreśla nadzieję na zbawienie. Obwarowanie
diabelskiego grodu symbolizuje trudności w ustaleniu relacji między
rozumem a wiarą.
Nasze czasy obfitują w pokusy pychy
intelektualnej. Dziś pycha – grzech intelektu – szuka
sprzymierzeńca w nauce, która zresztą niejednokrotnie, w ostatnich dekadach,
przeżywała momenty upokorzenia. Pycha, usiłująca korzystać z osiągnięć
nauk biologicznych (na przykład medycyny), wyraża się w pragnieniu
sprawowania kontroli nad życiem, pod hasłami obrony godności ludzkiej. Mamy
z nią do czynienia wówczas, kiedy kobieta upomina się o ”godność”
decydowania (niestety, „po fakcie”) o swojej prokreacyjności czy też kiedy
chory domaga się „godnej śmierci”, a więc planuje własny zgon.
Z pychy więc w dużej mierze wypływa ideologiczna zgoda na aborcję
i eutanazję, choć trzeba podkreślić, że w konkretnych przypadkach to
raczej moment bolesnej słabości, zamętu, rozpaczy, być może połączony
z lenistwem dążącym do usunięcia trudów życia. Oczywiście nie zawsze przez
wybór śmierci przejawia się pycha. Czasem może to być także ambicja
kontrolowania „losu” przez technologizację ludzkiej prokreacji,
z klonowaniem na czele. W świecie, w którym człowiek czuje się
absolutnym panem wszechrzeczy, działania takie wydają się z gruntu
racjonalne.
Wieża pychy i paw
próżności
Biblijnym symbolem pychy jest wieża. Swoje tragiczne upokorzenie przeżył także drapacz chmur – architektoniczne
wyzwanie naszych czasów. Pycha chce górować w każdym bastionie, gdzie
można się zamknąć i okopać, nie po to, żeby się bronić, ale by nie obcować
„z pospólstwem”. Bo pycha, egocentryzm, egoizm, skrajny indywidualizm są
czynnikiem alienującym, odrywającym człowieka od Boga i świata.
Z owej wieży człowiek pyszny patrzy na wszystko z wyższością
i pogardą. Pycha ukryta jest w przeświadczeniu, że „nie potrzebujemy
innych”, w skrajnie pojętej samowystarczalności i w obsesji
wyzwolenia się od współzależności oraz od odpowiedzialności.
Odsunięcie się od świata może przyjmować
wiele form. Czy będzie to ucieczka intelektualisty od
kultury masowej w świat wyrafinowania, czy odwrócenie się naukowca od
doświadczeń życia i jego schronienie się w zawiłościach swojej
dziedziny. Najczęściej jest to ucieczka ludzi w życie prywatne
w przekonaniu, że jeśli nam się udało, inni niech sobie sami poradzą. Ale
może też przybierać inny wyraz, kiedy to uzurpujemy sobie prawo do zemsty za
prawdziwe czy domniemane krzywdy. Wielu przyświeca także pokusa próżności
w dążeniu do uzyskania statusu bohatera.
Próżność, która każe zabiegać
o publiczny wizerunek (dzisiaj image – ang.), to nadmiar
troski o honory i sławę. Piętnowali ją francuscy
moraliści z księciem La Rochefoucault na czele. To właśnie on
stwierdził, że „niepodobna zliczyć wszystkich odmian próżności” i ukuł
powiedzenie, że cudza próżność jest nam nieznośna przez to, że rani naszą.
Jeszcze Stendhal, wiele pokoleń później, konstatował, że współczesna mu Francja
szczególnie obfituje w egoistów i ludzi próżnych. Wystarczy przyjrzeć
się portretom osobistości z tej epoki. Analizująca dzieła sztuki siostra
Wendy Beckett za symbol próżnej pychy uznała portret markiza de Pastoret Jeana
Auguste’a Ingresa (1826). Ale czy na początek XIX wieku przypada koniec
egzaltowanej próżności?
Łacińskie słowo vanitas oznacza
zarówno próżność (którym to określeniem w codziennym języku polskim
chętnie zastępuje się wypadające z użycia pojęcie pychy), jak
i ”biblijną” marność. Próżny to nie tylko pusty, ale
i daremny. Marność, jako wezwanie do pokuty, stanowiła kiedyś wielki temat
malarski. Aluzje do niej znajdujemy w ujęciu postaci świętej Marii
Magdaleny, konwencjonalnie przedstawianej jako pokutnica rozpamiętująca swoją
grzeszną przeszłość. Co znamienne, historycy właśnie w Grzegorzu Wielkim
upatrują twórcę tego archetypu. Próżność kojarzyła się z pachnidłami,
ozdobami i zwierciadłem, odejście zaś od niej symbolizowała refleksja nad
przemijalnością urody i świata, w przedstawieniach malarskich
z czaszką jako nieodłącznym atrybutem. Za lekarstwo na próżność
powszechnie uznawano rozważania o śmierci. Panowało też przekonanie, że
szatan szczególnie kusi człowieka pod koniec życia. Pod wpływem lęku przed
zagrożeniem pychą objawiającą się wątpliwościami czy rozpaczą, wielki nacisk
kładziono na ostatnią spowiedź i wyznanie wiary.
Pycha stara się być dostojna, choć bywa
tragiczna. Próżność z kolei często jest
śmieszna. Ludzie pyszni źle się czują z sobie równymi i stojącymi
wyżej, dobrze z ludźmi niższej rangi, którymi „rządzą”, oczekując
pochlebstw. Próżni, aspirując do awansu, nadskakują „ważniejszym”, czerpiąc
przyjemność z ich wysokiej pozycji i licząc na względy. Bywa, iż
człowiek pyszny ucieka się do kłamstwa, żeby umniejszyć rolę innych, próżny
kłamie, bo chce wzmocnić własny prestiż. Pyszny żyje oburzeniem, że nie jest
doceniany przez wyższych, próżny, w obawie przed upokorzeniem, bojąc się,
iż wyda się jego prawdziwa wartość.
Próżność i pycha często się ze sobą
łączą. W Opowieściach kanterberyjskich Chaucer
pomieścił studium średniowiecznej próżności sprzężonej z rozpustą
i grzeszną zmysłowością. Dwa konkretne zarzuty: marnowanie materiału na
ozdoby i obsceniczność kroju męskiego ubrania, dopełnia najpoważniejszy –
pycha serca. Ta ostatnia manifestuje się w mowie pełnej samochwalstwa,
arogancji, pogardy wobec bliźnich i hipokryzji, która oznacza skrywanie
zła, udawanie dobroci.
Według psychoanalityka J.C. Flugela, który rozważał to zagadnienie w klasycznej już pracy The
Psychology of Clothes (International Universities Press, New York
1930), mężczyźni zrezygnowali ze szczególnej strojności i dbałości
o swoją aparycję dopiero pod koniec XVIII wieku. Wielka Rewolucja Francuska
wzywała do egalitarnej jednorodności i plebejskiej prostoty w męskim
ubiorze. W czasach współczesnych z dziedziny własnego stroju
mężczyźni przenieśli pychę w domenę pracy i władzy, na których opiera
się prestiż. Dbałość o urodę i podkreślanie jej ozdobami stały się
domeną kobiet, które znalazły wymówkę, że zmuszają ich do tego mężczyźni,
oczekujący szczególnej atrakcyjności płci słabej. Mężczyźni zarzucili pasywny
ekshibicjonizm i skupili się na kobiecych powabach, uprawiając aktywne
oglądactwo. Trudno zaprzeczyć, że do dzisiaj wielu czerpie przyjemność
z bycia widzianym w towarzystwie zmysłowych kobiet. Amerykanie ukuli
nawet powiedzenie trophy wife (ang.) – „żona-trofeum”,
oznaczające młodszą o jedno czy dwa pokolenia szałową dziewczynę, która
jest symbolem sukcesu męża.
Podziwiać czy szanować
siebie
Flugel wiązał z próżnością narcyzm, o którym psychoanaliza twierdziła, że bywa częścią orientacji
homoseksualnej, centralnym elementem hipochondrii, neurastenii i nerwic.
Freud wywodził narcyzm z niezdrowych zabiegów wychowawczych rodziców,
którzy chcą dziecku zapewnić pełnię szczęścia, jakiej sami nie zaznali. Później
młodzi, nadmiernie osłaniani przed rozczarowaniem i porażką, jako dorośli
źle reagują w momencie stresu, nie są bowiem przygotowani do radzenia
sobie z trudnościami. Reakcja na zranienie wypielęgnowanej miłości własnej
obejmuje całą gamę zachowań – od agresji po depresję. Ukarany za erotyczną
nieczułość mityczny Narcyz, który zakochał się w swoim odbiciu, stał się
jednym z najpopularniejszych motywów sztuki, zanim niepokojąco zadomowił
się w dwudziestowiecznej kulturze. Harmonia pięknych rysów twarzy była nie
bez znaczenia, ale wszystko przyćmiewał fakt, że była to jego własna uroda.
Dewiacja, której nadano jego imię, odrzuca troskę o moralność, bo wiele
jej zasad wymaga zaparcia się siebie, pohamowania potrzeby gratyfikacji
i pożądania oraz żąda uznania, że nie jest się pępkiem świata. Moraliści
przestrzegają, że paradoks narcystycznego egoizmu polega na tym, że wyłączne
zajęcie się sobą wyrządza człowiekowi wielką krzywdę. Narcyz marnie skończył.
Nie tylko starożytność, chrześcijaństwo,
ale i buddyzm oraz inne religie i systemy filozoficzne uczą, że
konieczne jest zachowanie dystansu wobec samego siebie. Znany japoński mistrz zen zalecał „wyposzczenie ja” przez niekarmienie go
ciągłą uwagą. „Umartwienie miłości własnej przynosiło mi o wiele więcej
pożytku niż pokuty cielesne”, pisała święta Teresa z Lisieux.
Granica między właściwym zajęciem się sobą
a egoizmem nie jest łatwa do określenia. Trudno jednak zanegować
tezę, że raczej nie można mówić o wyborach moralnych w działaniu,
które dotyczy wyłącznie starań o siebie, nie wydaje się bowiem wyborem
spełnianie własnych zachcianek. Miłość, zarówno siebie, jak i drugiego człowieka,
to troska o to, co dobre, co pozwala na wzrost. W tym kontekście
sensu nabiera zbanalizowane przez pop psychologię stwierdzenie, że kto nie
kocha siebie, nie może kochać innych. Przypomina się instrukcja prezentowana
przed każdym lotem: maskę tlenową najpierw załóż sobie, dopiero potem dzieciom.
Trzeba zadbać o siebie, żeby służyć innym.
W filozofii tradycyjnej istniało
rozróżnienie między miłością do siebie i miłością własną. Dzisiaj dwa te pojęcia w dużej mierze pokrywają się ze sobą. Subtelna
linia przebiega na granicy między uznaniem dla siebie a szacunkiem dla
siebie. Szacunek dla siebie, bliższy poczuciu własnej wartości, bo ma związek
z godnością ludzką i prawami człowieka (na przykład prawem do życia),
nie podlega porównaniom. Uznanie dla siebie jest bardziej kulturowe, zależy od
standardów wartości w danym społeczeństwie, opiera się na porównaniach.
Nie można mieć za wiele szacunku dla siebie, ale można mieć zbyt wiele uznania.
Szacunkowi dla siebie powinien towarzyszyć szacunek dla innych. Z drugiej strony,
jeśli nie ma się szacunku dla siebie, trudno oczekiwać go od innych.
W dobie relatywizmu panuje rzadka zgoda, że szacunek dla siebie jest cechą
pożądaną. Odrzuca on zachowania niegodne, poniżające. Wymaga ustalenia
indywidualnych standardów zachowania i stosowania się do tego kodu, nawet
gdybyśmy nie wymagali przyjęcia go przez innych. Taki szacunek dla siebie jest
cechą osobowości zintegrowanej, umiejącej połączyć go z zasadami moralnymi
wcielanymi w życie. Filozof etyczny Kristjan Kristjansson szacunek dla
samego siebie przedstawia jako cechę wynikającą z przyjęcia szczegółowej listy
działań, które uważalibyśmy za będące „poniżej naszej godności”. Im więcej
takich rzeczy, tym silniejszy nasz szacunek do samych siebie. Odzwierciedla on
nasze przekonania, wartości i zasady moralne. Szacunek dla siebie byłby
pojemnikiem, który można zapełnić bardziej płynną substancją – uznaniem dla
siebie.
Miłowanie samego siebie jest trudne. Dzisiaj wielu psychologów i autorów poradników twierdzi, że
koniecznie trzeba zacząć od troski o szacunek dla własnej osoby. Nie mówi
się o pysze, pyszałkowatości (kiedy ostatni raz słyszeliśmy te
określenia?), ale o niedoborze dumy i o zwątpieniu w siebie.
W opartej na konkurencji kulturze świeckiej, materialistycznej,
w której w pierwszym rzędzie liczy się uznanie społeczne, sukces
i dobrobyt, niskie uznanie dla siebie samego, oparte na przekonaniu
o niedostatkach inteligencji, urody i powodzenia, zdaje się
uniemożliwiać rozwój osobowy. Za wzrostem uznania nie podąża jednak, niestety,
wzrost cnót, gdyż kompleks niższości nie wynika z poczucia moralnego czy
duchowego ubóstwa.
Uznanie dla siebie to „odkrycie”
amerykańskie. Zwiększenie poczucia samozadowolenia
przez zabiegi pedagogiczne, współczucie oraz schlebianie „niedowartościowanym”
grupom, miało w Stanach Zjednoczonych stać się lekarstwem na wiele
problemów natury psychospołecznej, takich jak trudności w nauce,
porzucanie szkoły, słaby udział w życiu zawodowym, konflikty rodzinne czy
przestępczość (dzisiaj mówi się też o niskim poziomie uznania dla własnej
osoby, analizując psychologiczny profil pedofila). Zwolennicy wyrabiania
poczucia uznania dla siebie stwierdzili, że należy – zaczynając w wieku
przedszkolnym – kazać dzieciom powtarzać formułki, że są wspaniałe
i wyjątkowe. W praktyce pedagogicznej pojawiło się niebezpieczeństwo
obsypywania dzieci i młodzieży niezasłużonymi pochwałami w atmosferze
pochlebstwa i braku wymagań. Wydaje się, że zabiegi te zaowocowały wśród
młodzieży amerykańskiej brakiem samokrytycyzmu, który ujawniły badania
porównujące uczniów z różnych krajów świata. Raczej w oderwaniu od stanu
faktycznego, młodzi Amerykanie oceniali siebie wysoko, nie stwierdzając u
siebie przeciętnych cech czy wyników. Nie byli świadomi własnych słabości.
W oderwaniu od nacisku na działanie
tradycyjnie określane jako „praca nad sobą”, czyli wyrabianie
charakteru, wysiłek w zdobywaniu wiedzy, praktyka wyrabiania poczucia
uznania dla siebie może prowadzić do patologicznej miłości własnej, narcyzmu
i egoizmu. Krytycy wytykają, że podejście to utrudnia przejście od miłości
własnej do miłości drugiego człowieka. Ich zdaniem, system oparty na
niewłaściwej trosce o siebie doprowadza do kultu ofiary, zgorzkniałej,
wykorzystującej sytuację społeczną przez ciągłe roszczenia, w poczuciu, że
przywileje czy specjalne ułatwienia należą się automatycznie. Z przesadną
troską o uznanie dla siebie krytycy wiążą też częste u młodych ludzi
cyniczne postawy wobec wartości i celów moralnych, połączone
z defetyzmem i zanikiem odwagi. Towarzyszy temu niemożność
zaangażowania się i nieumiejętność poświęcenia się dla innych.
Poradniki pop psychologii wyrządzają
szkodę, upierając się przy twierdzeniach, że
wzrost uznania dla własnej osoby polega na zmianie postawy, a nie na
znacznie trudniejszej zmianie życia. Grozi to tym, co dawniej stanowiło częstą
cechę grzechu – popadnięciem w samozadowolenie. Problem z pomiarem
uznania, jakim obdarzamy samych siebie, dobrze chyba odzwierciedla to, że jego
poziom ustala się za pomocą pytania: „Czy jestem w pełni zadowolony
z siebie?”. Terapia każe nam być z siebie zadowolonymi, mówi, że
szczęście się nam należy. Mamy zająć się własnym rozwojem, rozwinąć cały swój
potencjał.
Badający powody, dlaczego ludzie godzą się
na udział w ekshibicjonistycznych, wulgarnych talk-shows, a nawet się o to ubiegają, ustalili, że najczęściej pojawienie
się w telewizji, owe „pięć minut sławy” (tu tradycyjnie pozytywna,
chwalebna „sława” jest mylona z neutralnym „rozgłosem”) stanowi „zastrzyk
podbudowujący poczucie uznania dla samego siebie”. W świecie
indywidualistycznej samotności zwrócenie na siebie uwagi staje się wymarzonym celem.
Obserwatorzy kultury stworzyli nawet termin LDS (limelight deprivation
syndrom – ang.), czyli cierpienie na brak publicznego uznania.
Niektórzy psychologowie są zdania, że uznanie dla własnej osoby nie ma racji
bytu w oderwaniu od innych cech osobowościowych. Z badań wykazujących
współzależność między uznaniem dla siebie a osiągnięciami wysunięto
fałszywy wniosek na temat tego, co jest przyczyną, a co skutkiem –
stwierdzono bowiem, że uznanie jest konieczną przyczyną pozytywnych osiągnięć
życiowych. Schlebianie w pedagogice, polityce i na rynku przyczyniło
się do wyrobienia w ludziach szczególnej nadwrażliwości na własnym
punkcie. Wdzięczny grunt pod zjawisko masowego przewrażliwienia, epidemii
obrażonej dumy, zapewniła poprawność polityczna, cenzurująca mowę pod kątem
niewygodnych sformułowań. Nadwrażliwość na punkcie własnej osoby,
w wypadku mniejszości narodowych i etnicznych, kobiet oraz osób
upośledzonych rozciągnęła się na inne segmenty społeczeństwa.
Duma i jej
ekscesy
Angielski filozof David Hume widzi
w dumie przyjemność z samoakceptacji, z aprobaty dla siebie. Jeśli przedmiot dumy nie jest w jakiś sposób związany z naszym
„ja”, można mówić tylko o radości. W pewnym stopniu czujemy się
„sprawcami” powodów do dumy. Dumni możemy być ze swoich osiągnięć, z własnych
dzieci, ze swojego kraju. Nie jesteśmy zazwyczaj dumni na przykład
z wygranej na loterii, chociaż jest to na ogół okazja do radości. Nie
jesteśmy również dumni z cudzych osiągnięć, cudzych dzieci i obcego
kraju. Możemy w najlepszym razie cieszyć się z powodu jakichś
aspektów tych spraw. Można natomiast być dumnym z czynów niemoralnych.
„Szlachetna” duma powinna dotyczyć osiągnięć, a nie cech. Ale
i osiągnięcia wynikają z uwarunkowań od człowieka niezależnych.
Doświadczenie uczy, że sukces zależy nie tylko od wysiłku, ale
i szczęścia. A duma z osiągnięć może przybrać niebezpieczny
obrót i zamienić się w pychę.
Poczucie dumy ma swoje przeciwieństwo
w odczuciu wstydu. Obrońcy dumy twierdzą, że powinna ona być
strażniczką szacunku dla własnej osoby. Duma wydaje się uzasadniona, kiedy nie
chcemy spaść poniżej własnych standardów. Wstyd „przed faktem” powinien
wstrzymywać ludzi przez złym postępowaniem i utratą szacunku dla siebie.
Duma jest więc wzmożoną wrażliwością na tę sferę, która decyduje o naszych
czynach moralnych (wstydzić się można także za kogoś, jeśli postępuje
niegodnie). Z postępowaniem poniżej godności wiąże się wstyd „po fakcie”
i poczucie winy. Pojawiają się wtedy, kiedy czujemy, ze pogwałciliśmy
jakieś przyjęte przez nas zasady.
Pojęcia wstydu i poczucia winy są
niejasne i wzbudzają kontrowersje. Frontalnego ataku na
poczucie winy dokonał Sigmund Freud. Wraz z krytyką psychoanalizy
nastąpiła rehabilitacja poczucia winy. Dzisiejsze różnicowanie obu pojęć
podkreśla raczej, że poczucie winy dotyczy konkretnego działania, jest emocją
raczej „czynną” i mniej negatywną niż wstyd. Z kolei wstyd
koncentruje się na własnym „ja” i jest bierny. Coraz częściej jednak
podnoszą się głosy, że wstyd zawiera w sobie również poczucie winy.
Poczucie wstydu ma charakter bardziej kulturowy niż poczucie winy.
W dzisiejszym świecie ze względu na niewykształcone, uśpione sumienie
zdaje się kurczyć potencjał poczucia winy kosztem wstydu, który pobudza
nadwrażliwe „ja”. Wstyd nader często mylony jest z upokorzeniem. Choć
powinien dotyczyć czynów lub nałogów, zbyt często dotyczy spraw
trzeciorzędnych. Weźmy przykład młodzieży. Wstyd w wielu środowiskach
wiąże się z pokazaniem się na ulicy z rodzicami, posiadaniem
niemodnego stroju czy niemarkowych butów. Wstyd jest odwrotnością pychy,
próżności i dumy, w tym sensie, że o ile pycha, próżność
i duma chcą być widoczne, o tyle wstyd pragnie ukrycia. Ogarnięty
wstydem, upokorzony człowiek odchodzi jak niepyszny.
Socjologia wykształciła dwa pojęcia – społeczeństwa wstydu, stosunkowo prymitywnego, kolektywistycznego,
w którym unika się niepożądanego postępowania w obawie przed
zewnętrznym napiętnowaniem, i społeczeństwa winy, indywidualistycznego,
w którym przed dokonywaniem złych czynów wstrzymuje wewnętrzne poczucie
winy. Owo poczucie winy wypływa z sumienia. Zauważa się tu paradoks. Im
większa odpowiedzialność jednostki, tym większa sfera poczucia winy. Tymczasem
właśnie ludzie odpowiedzialni są nieporównanie mniej „winni” niż inni. Na
skrajnych pozycjach spektrum stoją socjopaci i święci.
Grzech pychy w dzisiejszych czasach
niebezpiecznie przybliżył się do cnoty wiary w siebie. Nadęte uznanie dla własnej osoby jest nowym obliczem starej pychy.
Egocentryzm jednostek ma odpowiednik w etnocentryzmie grupy. Przejawem
pychy jest ksenofobia, rasizm, nadmierna duma etniczna, narodowa, której nie
należy mylić z patriotyzmem. Pojawia się tam, gdzie jedna grupa ma się za
lepszą od innych, gdzie przeważają uogólnienia, stereotypy, przesądy. Poczucie
wyższości jednej kultury przeradza się w mniej lub bardziej subtelne
lekceważenie innych. Pychą żywi się też dominacja ekonomiczna krajów bogatych,
które z góry patrzą na społeczeństwa mniej rozwinięte technicznie.
I tak, wydawcy czasopisma „Life” pisali w roku 1959, że dobrobyt oraz
ilość czasu wolnego, które dają Stanom Zjednoczonym wyjątkową szansę,
niezawodnie sprawią, „że amerykańska cywilizacja będzie cieszyć się większą
wolnością i śmiałością niż grecka, stanie się bardziej sprawiedliwa
i potężna niż rzymska, mądrzejsza od konfucjańskiej, bogatsza
w wynalazki i talenty od florentyńskiej i elżbietańskiej,
bardziej wystawna niż w czasach imperium Czyngis-chana, dumniejsza niż
hiszpańska, zdrowsza niż francuska, bardziej odpowiedzialna od wiktoriańskiej
i szczęśliwsza niż one wszystkie razem”.
Czasami pyszałkowatość wynika
z głęboko skrywanego poczucia niższości. Stąd biorą się przesądy
grup najczęściej zajmujących niską pozycję w hierarchii społecznej. To
biała biedota w Afryce Południowej najgłośniej opowiadała się za
apartheidem. Jak zauważył Freud, rozwijając teorię „narcyzmu małych różnic”,
pewne kręgi demonstrują największą niechęć wobec grup, które, gdy przyjrzeć się
im z bliska, są do nich najbardziej podobne. Niezintegrowana czy zagrożona
tożsamość w dumie widzi ratunek. Problem ten staje się głównym hasłem
zjawiska znanego dziś pod nazwą politics of identity (ang.).
Powoływanie się na dumę grupową zakłada wspólnotę pewnego systemu wartości.
Jest manifestacją przynależności, posiadania wspólnych cech.
Bycie dumnym dzisiaj, jak zauważa Henry
Fairlie, często mylone jest z zadowoleniem z siebie. W zadowoleniu nie ma nic złego, jeśli istnieje ku temu właściwy
powód. Ponieważ zadowolenie zwykło się dzisiaj utożsamiać z przyjemnością,
pogoń za przyjemnościami otwiera nas na nieprzebraną liczbę pokus
i upadków. W oderwaniu od systemu moralnego najwięcej natychmiastowej
przyjemności sprawia nam folgowanie sobie.
Snobizm czy
wielkoduszność
Amerykański filozof Thomas Hill
w jednym z rozdziałów książki Autonomy and Self-Respect (Cambridge,
CUP, 1991) przeprowadza analizę snobizmu. Snob to,
w angielskim rozumieniu tego terminu, przede wszystkim ktoś, kto wywyższa
się nad innych. Przesłanką wywyższania się może być inteligencja, uroda,
talenty, osiągnięcia sportowe czy zawodowe, dobry smak czy wreszcie moralne
postępowanie. W kulturze polskiej, która ten termin zapożyczyła, utarło
się raczej, że chodzi o kogoś, kto pragnie znaleźć się w grupie czy
na pozycji, która mu imponuje, najczęściej przez bezkrytyczne naśladownictwo.
Na podstawie – nawet prawidłowo zastosowanego wyróżnika – snobem jest ten, kto
stosuje to kryterium do dzielenia ludzi na ważnych, godnych szacunku
(ang. insiders) i nieważnych, godnych lekceważenia (ang. outsiders).
Według Kanta, snobizm dyskredytują nie tyle błędy w ocenie zasług, ile
niedostrzeganie wartości człowieka jako osoby. Godność ludzka według
niemieckiego filozofa powinna mieć charakter bezwarunkowy ze względu na
autonomię woli rozumnego człowieka.
Snob-pyszałek wcale nie musi przesadzać
w ocenie swoich talentów czy zasług. Zawsze jednak pogardza
innymi. Nawet gdyby miał jednak wiele racji w negatywnej ocenie otoczenia,
doświadczenie uczy, że pogarda nie przynosi naprawy innych. Z reguły rodzi
sprzeciw i pretensje lekceważonych, zatruwa stosunki międzyludzkie.
Snob-pyszałek i megaloman pragnie, żeby inni cenili go za to, co posiada.
Tymczasem najczęściej dzieje się tak, że ludzie, którzy owego dobra nie
posiadają, zaczynają mu zazdrościć, pragnąc, żeby je stracił.
Bankructwo megalomanii doprowadziło do
renesansu zainteresowania człowiekiem wielkodusznym. Arystoteles, który dostrzegał, że pod względem moralnym ludzie bardzo się
od siebie różnią, stworzył model obywatela i zakładał, że istnieje
możliwość uczenia innych przez ten przykład. Ideałem był człowiek wielkoduszny.
Człowiek wielkoduszny uważa się za godnego wielkich rzeczy. Nie ma ani
fałszywej pokory, ani niemądrej próżności, nie ukrywa swoich uczuć ani nie boi
się śmierci. Człowiek wielkoduszny musi być pełen cnót. Jest opanowany, raczej
niewrażliwy na obrazę, nie narzeka. Ceni prawdę, jest szczery, nie działa
sekretnie, to bowiem wskazuje na jakiś lęk, a człowiek wielkoduszny nie
jest tchórzliwy. Widzi swoją wyższość nad innymi, co najczęściej oznacza, iż
nie stawia bliźnich wyżej, niż na to zasługują, ale też nimi nie pogardza, nie
odbiera im należnego szacunku. Nie przesadza w pochwałach ani naganach,
chyba że te ostatnie byłyby uzasadnione jakąś szczególną obrazą. Łatwo się nie
spoufala. Wielkoduszność jest pojęciem dalekim od jednoznaczności. Dla
niektórych autorów starożytnych oznaczała zuchwałość, dla innych odwagę.
Później stała się cechą idealnego władcy i zaczęła obejmować łagodność
i hojność. Na przykładzie dumnego Ulissesa widać jednak, jak trudno
oddzielić złe i dobre strony charakteru osoby mającej wysokie mniemanie
o sobie. Ideał taki był oczywiście kwestionowany. Krytykowano człowieka
wielkodusznego za bierność cechującą go w okresach pomiędzy wielkimi
czynami i za brak równowagi między braniem i dawaniem, gdyż
wielkoduszny zdecydowanie więcej chce dawać. Taki model wydawał się zbyt
pochłonięty sprawami honoru, skłonny do arogancji, niezbyt przyjazny. Tymczasem
Arystoteles mówił wprost, że demonstrowanie wyższości wobec stojących niżej
jest tak wulgarne jak demonstrowanie siły wobec słabszych. Niechęć do korzystania
z przysług innych ludzi należy tłumaczyć tym, że człowiek wielkoduszny
z reguły przysług nie powinien potrzebować.
Współczesnym nie bardzo podoba się duma
człowieka wielkodusznego. Wydaje im się bowiem zbyt elitarna
(ponieważ według Arystotelesa biedak nie może być wielkoduszny, gdyż nie
posiada do tego środków, na dzisiejsze potrzeby wprowadzono poprawkę mitygującą
znaczenie zamożności i władzy). Zwolennicy ideału wielkoduszności dowodzą,
iż jest nie tylko dla bohaterów, w życiu zwykłego człowieka zdarza się
przecież niemało okazji do szlachetnego zachowania. Wiele sytuacji wymaga
odwagi. Częścią charakteru osoby wielkodusznej jest umiejętność stawiania czoła
trudnościom. Umiejętność odrzucenia konformizmu i przeciwstawianie się
naciskowi otoczenia urastają dzisiaj do rangi czynów heroicznych. Dzisiejszym
obrońcom takiego wzoru potrzebny jest przykład wielkoduszności przeciwstawiony
megalomanii. Wielkoduszność jest cnotą, która przynosi umiejętność posługiwania
się własną godnością. Wymaga wiary w siebie i życzliwości dla
drugich. Małoduszność, przeciwnie, oznacza odmowę wykorzystania własnych
możliwości. Jest czymś w rodzaju duchowego sknerstwa.
Według świętego Tomasza, posługującego się
pojęciem zapożyczonym od Arystotelesa, wielkoduszność cechuje
człowieka dokonującego wielkich czynów dla Boga i ludzi. Chrześcijańskiemu
ideałowi bliższa jest chyba jednak łagodność, cichość z Kazania na górze.
Człowiek łagodny nie ma wygórowanego wyobrażenia o sobie, nie
z powodu niskiej samooceny, lecz dlatego, że posiada świadomość ułomności
natury ludzkiej. Łagodność jest przeciwieństwem wywyższania się, będącego
uzewnętrznioną arogancją. Impertynencja w demonstrowaniu czy udowadnianiu
własnych cnót i zasług, ostentacja i przebojowość obce są łagodnej
cichości. Człowiek łagodny nie oczekuje wzajemności i szanuje innych.
O ile osoba potulna i bojaźliwa nie decyduje się na walkę
z racji słabości czy strachu, o tyle człowiek łagodny nie akceptuje
reguł gry, w której są tylko zwycięzcy i pokonani. Spinoza określał
pokorę jako smutek wynikający z kontemplowania własnej niemocy
i słabości. Łagodność – zdaniem włoskiego filozofa Norberta Bobbio –
w przeciwieństwie do owego smutku jest radością ze świadomości, że czeka
nas lepszy świat. Człowiek łagodny może być pokorny i skromny. Pokora
i skromność dotyczą nas samych, łagodność zaś kieruje nas ku innym.
Podobnie jak łagodność jednostronnymi cnotami społecznymi są altruizm,
życzliwość, hojność i miłosierdzie.
Pokora, pojęcie
wstydliwe
Pycha, jak uczy Biblia i zwykła
obserwacja, jest często odrzuceniem posłuszeństwa. Uważa się ją za grzech pierwszych rodziców. Dziś posłuszeństwo cieszy się
złą sławą. Historia bowiem pokazała, że posłuszeństwo nie jest cnotą samą
w sobie i, jeśli nie jest podporządkowane dobru i mądrości, może
dokonywać kolosalnych zniszczeń. Nie bez związku z tym wahadło nastrojów
kulturowych przesunęło się w przeciwną stronę. Posłuszeństwo zostało
zdyskredytowane, nie wymaga się go już nawet od dzieci.
Ludzie nie idą do psychologa po to, by nauczyć się, jak pozbyć się pychy
i nabyć pokory. Szkolą się, jak zwiększyć asertywność i pewność
siebie. Pokorę przedstawia się w sposób karykaturalny. Utożsamia się ją
z kompleksem niższości i ze skłonnościami masochistycznymi. Człowiek
pokorny to rzekomo ten, który pozwala się upokarzać. Egalitaryzm
i liberalizm wytykają pokorze, iż jest ona poddaniem się autorytetowi
i prowadzi do poczucia niższości w hierarchii zasług i władzy.
Uważa się ją za słabość albo, co gorsza, za ukrytą pychę. Słyszy się, że skromność
nadweręża postawę życiową, odbiera energię i entuzjazm potrzebny do
działania w dzisiejszym drapieżnym świecie.
Już Arystoteles zalecał znalezienie
złotego środka między wygórowaną próżnością a nadmierną pokorą, która w zdegenerowanej postaci może przerodzić się w służalczość.
Według współczesnego amerykańskiego filozofa Thomasa Hilla, służalec to
człowiek uzależniony od innych, który bądź nie rozumie swoich praw, bądź
przykłada do nich zbyt małą wagę. W konsekwencji nie ma szacunku dla
siebie, owego uznania własnej wartości. O ile człowiek pyszny, arogancki
ignoruje prawa innych i przez to siebie stawia wyżej, o tyle
służalec, wyzbywając się własnych praw, sytuuje siebie niżej. Zarówno
w pierwszym, jak i w drugim przypadku, mamy do czynienia z zachwianiem
porządku moralnego. Nie oznacza to jednak, że egzekwowanie własnych praw jest
zawsze obowiązkiem. Można się ich z jakichś powodów wyrzec, ale powinno to
nastąpić z pełną świadomością.
Święty Jan Vianney mawiał, że pokora jest
jak łańcuszek różańca, bez którego rozleciałyby się wszystkie paciorki. C.S. Lewis zauważa, że wszystkie cnoty są mniej wspaniałe, kiedy człowiek
jest ich bardziej pewien, ale szczególnie dzieje się tak w przypadku
pokory. Kiedy ktoś powie sobie: „Do diaska. Jestem pokorny”, wtedy pojawia się
pycha. Cnota pokory w zamierzeniu Bożym daje człowiekowi okazję do
zwrócenia uwagi na Boga i bliźniego. Święty Augustyn uważał, że tylko
pokora, która podporządkowuje umysł temu, co jest wyższe, wynosi go, natomiast
wyniosłość poniża. Święty Bernard z Clairvaux, w traktacie De
gradibus humilitatis et superbiae skierowanym do mnichów łączy grzech
pychy z cnotą pokory za pomocą symbolu drabiny. Kiedy po dwunastu
szczeblach schodzimy na dno pychy, po analogicznych szczeblach pokory
postępujemy do góry. Bernard tłumaczy się z przyjętego porządku. Pokora,
będąca drogą wchodzenia do góry, byłaby przecież bliska pokusie pychy. Stara
się nie popaść w pychę i nie twierdzi, że zna drogę pokory! Zaznacza
również, że w wypadku pychy owa droga mogłaby być podzielona na trzy etapy
– pierwszych sześć kroków odznacza się lekceważeniem braci, cztery następne
lekceważeniem zwierzchnika, dwa ostatnie lekceważeniem Boga.
Pierwszym stopniem pychy jest ciekawość,
nieopanowane rozglądanie się na wszystkie strony. Drugim jest płoche uważanie się za lepszego od innych. Ogarnięty beztroską
mnich powoli zapomina o rzeczach nieprzyjemnych. Wreszcie nie może się
pohamować, zaczyna się chełpić. „Nie chce ciebie pouczyć ani od ciebie nauczyć
się, czego sam nie wie, ale chce utwierdzić się w przekonaniu, że ty
wiesz, iż on wie”. Następnie przestaje mu wystarczać reguła wspólnoty, pragnie
się wyróżnić. Nie pragnie być lepszy, ale chce wydawać się lepszy. Przygląda
się braciom i stara się ich prześcignąć w pozorach dyscypliny. Kiedy
uzyska podziw co mniej wnikliwych, nie zważa na swoje motywy, delektuje się tak
uzyskaną reputacją. Staje się zarozumiały. Na siódmym szczeblu przyłącza się
zuchwałość. Wypowiada się niepytany, zasiada wyżej, ustala reguły, oczekuje
przyznania mu władzy. Na ósmym etapie rozgrzesza się z wszelkiej winy: „Ja
tego nie zrobiłem. Zrobiłem to, ale to nie grzech. Chyba to grzech, ale
pomniejszy. Może to nawet poważny grzech, lecz miałem dobre intencje”. Jak Adam
i Ewa tłumaczy się, że został przywiedziony do złego. Chociaż są to brzydkie
i niegodne wymówki, znacznie gorsza jest jednak obłudna spowiedź.
W tym momencie pojawia się fałszywa pokora. Chce zmazać piętno, a nie
winę. Jest zgubiony. Jeśli z Bożą pomocą nie uda mu się zejść z tej
drogi, na dziesiątym szczeblu ogarnia go jeszcze większa bezczelność
i bezwstyd. Krokiem jedenastym jest przyzwolenie na wszelki występek,
a dwunastym pełna zgoda na ustawiczne życie w grzechu i utrata
świadomości grzechu.
Poznanie siebie musi zacząć się od walki
z pychą. Gdy człowiek w innych rozpozna swoje
wady, może okazać bliźniemu miłosierdzie. Konieczne jest zastosowanie kryterium
sprawiedliwości. Podstawowa sprawiedliwość to nie preferować siebie
w kontakcie z sobie równymi ani nie porównywać się do wyższego.
Wyższa sprawiedliwość to nie porównywać się do równego sobie ani nie
przedkładać siebie nad kogoś niższego. Najwyższa sprawiedliwość to działać jak
niższy od niższego. Taka była zasada Chrystusowej służby. Dla świętego Bernarda
pokora to umiejętność rozpoznania własnej grzeszności. „Pokora żywi się chlebem
smutku i winem żalu za grzechy, jadłem gorzkim i oczyszczającym.
Potem przychodzi słodka strawa miłości, a wreszcie pożywny
i wzmacniający pokarm kontemplacji”.
Święty Tomasz z Akwinu definiuje
pokorę jako „godne pochwały uniżenie siebie do najniższego poziomu”. Komentatorzy dodają zaraz, że uniżenie nie zasługiwałoby na pochwałę,
gdyby było fałszywe. Świadczyłoby bowiem o pogwałceniu prawdy. Grzeszyć
można, myśląc o sobie za dużo, za mało albo bez właściwej miłości. Nie
grzeszymy, myśląc w sam raz i opierając się na dostępnej nam
prawdzie. W pokorze nie chodzi o oszukiwanie siebie. Perwersyjną radą
(z Listów starego diabła do młodego C.S. Lewisa) jest
nakłanianie ludzi do myślenia o pokorze nie jako o zapomnieniu
o sobie, ale jako o niskim mniemaniu o własnych talentach
i charakterze. Przy tej okazji bowiem wprowadzają nieprawdę tam, gdzie
mogłaby zaistnieć cnota. Tą drogą tysiące ludzi doszło do wniosku, że pokora
występuje wtedy, kiedy ładne kobiety myślą, że są brzydkie, a inteligentni
mężczyźni, że są głupi. Ponieważ często jest to nonsens, wraz z takimi
fałszywymi poglądami całkowicie odrzuca się pokorę.
Aby wyrobić pokorę, potrzebna jest głęboka
samoanaliza i samokrytycyzm. Tymczasem kultura
skłania nas do negowania naszych przywar albo usprawiedliwiania ich przez
racjonalizację. Ciągła niepewność doprowadza do chorobliwie niskiego poczucia
własnej wartości, braku pewności siebie, choćby – paradoksalnie – pod pozorem
pychy. Tymczasem pokora to uznanie daru Bożego i wdzięczność zań. Czyż
wszystko nie jest darem? „Cóż masz, czego byś nie otrzymał? A jeśliś
otrzymał, to czemu się chełpisz”, pyta święty Paweł w Liście do Koryntian
(1 Kor 4, 7). Franciszek Salezy uważa, że im bardziej będziemy wdzięczni, tym
mocniej będziemy kochać Boga. Pokora, ujmowana w duchu ewangelicznej
wielkości człowieka stworzonego na podobieństwo Boże, nie wyklucza dumy.
Pokora, uczą moraliści, może być dumna, ale nie będzie się pysznić. Jest prawdą
i dlatego każe nam zauważyć nasze słabości i grzeszność. Trzeba jednak
wyjść od rozpoznania owej godności i dopiero później zobaczyć swą
niedoskonałość. Nie można zaczynać od tego drugiego etapu, gdyż wtedy – znów
paradoksalnie – pojawiłoby się zagrożenie zamknięcia się w egocentryzmie.
Nie można też zapominać o pokusie niecierpliwości. Już święty Jan od
Krzyża powiedział, że za szybko staramy się zostać świętymi. Im więcej
podejmujemy trudnych postanowień, tym częściej upadamy. Wtedy jesteśmy źli na
siebie, pojawia się niepotrzebna irytacja. Jeśli za bardzo ufamy sobie – brak
nam pokory.
Dla człowieka skoncentrowanego na Bogu
pokora jest w pełni uzasadniona. Pokora, a jest to
cnota par excellence chrześcijańska, to uznanie własnej
małości w zestawieniu z wielkością Boga. Jej kwintesencją jest
poczucie zależności od łaski Bożej i chęć podporządkowania własnej woli
Bogu. Założenia te są trudne do przyjęcia dla człowieka świeckiego,
„demokratycznego”. Praktyka wykazuje, że ogólnie rzecz biorąc, nie jest też
łatwe uznanie równości ludzi, z których każdy odznacza się godnością Bożego
stworzenia. Ten, kto wiary nie odrzuca, musi przejść ponadto do porządku
dziennego nad ekscesami dawnego spojrzenia na pokorę, którą – podobnie jak
ascezę – nader często pojmowano zbyt skrajnie. Musi pamiętać, że choć minęły
czasy godzącego się na odpychające upokorzenia świętego Aleksego, pokora
w dzisiejszych czasach nadal jest cechą konieczną do rozwijania innych
cnót. Człowiek działający pod wpływem pokory nie potrzebuje pochlebstw, nie
porusza go ani obraza, ani cudze lekceważenie. Nie wstydzi się swojego
pochodzenia, pozycji społecznej ani uczciwego zawodu. Człowiek skromny nie jest
przewrażliwiony, nie tkwi ciągle w defensywie, potrafi ustąpić. Ma
w sobie radość i pokój wewnętrzny – owoce pokory.
Może podam jeszcze jedno określenie grzechu pychy, które przedstawił Święty Ignacy z Loyoli w książeczce Ćwiczeń Duchowych.
Nazywa on grzech pychy korzeniem wszelkiego zła. To z pychy rodzą się inne grzechy i zaniedbania człowieka. Dlaczego ten grzech jest taki ciężki? Dlaczego nazywamy go grzechem głównym? Czymże pycha w ogóle jest?
Aby zrozumieć grzech pychy trzeba spojrzeć na kondycję duchową każdego człowieka. Już w obrazie pierwszych rodziców zawartym w księdze Rodzaju, w tej cudownej euforii ogrodu Eden, dokonuje się „coś”, co zamiast człowieka uwznioślać staje się jego utrapieniem. Oto człowiek pragnie być jak Bóg. Wiedziony pokuszeniem węża chce dorównać Stwórcy (a może nawet Go przewyższyć). Jest w człowieku takie pragnienie, które rodzi się w sercu, aby „ścigać się z samym Bogiem”, być kimś lepszym, kimś ważniejszym.
To pragnienie przewodzenia, pragnienie wielkości, porównywania się z innymi, może przybrać bardzo niebezpieczne oblicze. Pycha to wielka wiara w swoje siły i umiejętności, to taka samo-wystarczalność, poczucie absolutnej doskonałości i dominacji nad innymi.
Jak wiele pychy wdziera się w nasze życie! Patrząc na innych, na ich zachowanie, styl życia, czujemy się niejednokrotnie bardziej uprzywilejowani, doskonalsi. Pycha jest ciągle „nienasycona”, pragnie coraz więcej, coraz bardziej też oddziela nas od drugiego człowieka i oczywiście także od Boga. Wyznacznikiem naszego postępowania zaczyna być poczucie wyższości, lepszej pracy, wspanialszych kontaktów, dóbr materialnych. Człowiek zamiast otwierać się na innych zaczyna zachłannie upatrywać w dobrach doczesnych i swoich zdolnościach szczyt swojego życia i postępowania.
Walka z pychą jest niesamowicie trudna, bo wymaga wyrzeczenia, ofiary, a przede wszystkim serca pokornego, serca które docenia swoją wartość, ale wie i zdaje sobie sprawę z tego, jak wiele zależy od Stwórcy. Serce pokorne, to serce, które potrafi się dzielić. Dlatego też święty Ignacy we wspomnianej już książeczce „Ćwiczeń Duchownych” konfrontuje człowieka pysznego z człowiekiem pokornym i wskazuje na Chrystusa, który z miłości do człowieka przebył drogę „pokornego sługi”.
Uznaje się, że „Ojcem Siedmiu Grzechów Głównych”, z których pierwszym jest pycha, był Papież św. Grzegorz Wielki (540-604). Grzegorz, choć znany jako człowiek czynu, miał naturę kontemplacyjną i właśnie kontemplacji poszukiwał w stanie zakonnym. Może to tam zaczęły się jego rozważania nad naturą siedmiu grzechów głównych. Wyrazi je w swoim wielkim dziele „Moralia”, które jest obszernym komentarzem do Księgi Hioba. W roku 590 ten ceniony mnich zostanie wybrany papieżem, który to urząd będzie sprawować przez ostatnich czternaście lat swego życia w sposób tak mistrzowski, że jako jeden z nielicznych zostanie nazwany „Wielkim”.
Papież św. Grzegorz Wielki, tak wyrażał się o grzechu pychy: Pycha jest początkiem wszelkiego grzechu (Syr 10,1). Pierwsze zaś jej potomstwo, to znaczy siedem wad głównych, wyrasta z tego trującego korzenia, a mianowicie: próżna chwała, zazdrość, gniew, smutek, chciwość, łakomstwo, nieczystość. Ponieważ nasz Odkupiciel ubolewał nad tym, że zostaliśmy pojmani w niewolę przez te siedem wad [pochodzących od] pychy, to dlatego przyszedł na duchową bitwę naszego wyzwolenia pełen Ducha siedmiorakiej łaski. Grzegorz mówił też, że dowódcami prowadzącymi za sobą całą armię są grzechy główne. Ich generałem jest natomiast grzech pychy. Siedem grzechów śmiertelnych często nazywa się grzechami głównymi, określenie to pochodzi od „głowy”.
Mówiąc o wadach duchowych Grzegorz tak napisał, że pierwszym potomkiem pychy jest próżna chwała. Ponieważ zepsuty, próżny umysł szuka pustej sławy, zazdrości innym, którzy sami jej szukają lub ją osiągają. Zazdrość z kolei wywołuje gniew, gdy umysł zostaje zraniony wewnętrznym ciosem zazdrości i traci równowagę. Kiedy umysł zadaje cios i rani siebie gniewem, pojawia się smutek. Gdy dusza, z powodu żalu i smutku, nie czerpie żadnej radości z wnętrza, ten smutek może zrodzić chciwość dóbr zewnętrznych.
Grzech pychy, jest wymieniony na pierwszym miejscu, siedmiu grzechów głównych – współczesny świat stroi sobie żarty, uważając, że wykształcony, świecki, postchrześcijański człowiek nie powinien uznawać pychy jako coś grzesznego, wręcz powinno się traktować ją jako coś dobrego i godnego wdrażania w naszym żądnym sukcesów życiu. Czy grzech pychy, to tylko swego rodzaju uczucie? Czy współczesny człowiek potrzebuje takiego staromodnego pojęcia grzechu z listy siedmiu grzechów głównych, których listę tak naprawdę nie znajdziemy w najważniejszym dziele stanowiącym fundament wiary chrześcijańskiej jakim jest Biblia? Jednak św. Jan napisał:
1 J 2,16 Wszystko bowiem, co jest
na świecie, a więc: pożądliwość ciała, pożądliwość oczu i pycha tego życia nie
pochodzi od Ojca, lecz od świata.
1 J 2,17 Świat zaś przemija, a z
nim jego pożądliwość; kto zaś wypełnia wolę Bożą, ten trwa na wieki.
Również już z pierwszej księgi Biblii - Księgi Rodzaju dowiadujemy się, że Adam i Ewa dokonali wyboru sprzecznego z wolą Boga i sprowadzili na ten świat grzech, jak również nieprzemijającą skłonność ludzkiej duszy do grzechu. Co więcej, to, co nazwano później siedmioma grzechami głównymi, nigdzie w Biblii nie pojawia się razem w formie listy, lecz każdy z nich jest wspominany wielokrotnie. Poniżej przedstawiam listę odniesień do siedmiu grzechów głównych zawartych w Biblii.
|
Wymienione
w Biblii, grzechy główne i ich synonimy |
Liczba |
|
Gniew, gniewny, rozgniewany |
274 |
|
Pycha,
pyszny, wyniośle „Ponieważ w pysze jest
wiele zepsucia i niegodziwości” Tb 4: 13 „Nadeszła wyniosłość,
nadejdzie i hańba, u ludzi skromnych jest mądrość” Prz 11: 2 |
138 |
|
Chciwość, chciwie, chciwy |
27 |
|
Pożądliwość, pożądliwy, pożądliwie, żądze |
23 |
|
Zazdrość, godny pozazdroszczenia, zazdrośnik, zazdrosny |
13 |
|
Łakomstwo, żarłok, żarłoczny, żarłoki |
9 |
|
Lenistwo, leniwy |
5 |
Prz 6: 16-19
Prz 6,16 Tych sześć rzeczy w
nienawiści ma Pan, a siedem budzi u Niego odrazę:
Prz 6,17 wyniosłe oczy, kłamliwy
język, ręce, co krew niewinną wylały,
Prz 6,18 serce knujące złe plany,
nogi, co biegną prędko do zbrodni,
Prz 6,19 świadek fałszywy, co kłamie, i ten, kto wznieca kłótnie wśród braci.
Mk 7: 21-23
Mk 7,21 Z wnętrza bowiem, z serca
ludzkiego pochodzą złe myśli, nierząd, kradzieże, zabójstwa,
Mk 7,22 cudzołóstwa, chciwość,
przewrotność, podstęp, wyuzdanie, zazdrość, obelgi, pycha, głupota.
Mk 7,23 Całe to zło z wnętrza pochodzi i czyni człowieka nieczystym”.
Ga 5: 19-21
Ga 5,19 Jest zaś rzeczą wiadomą,
jakie uczynki rodzą się z ciała: nierząd, nieczystość, wyuzdanie,
Ga 5,20 uprawianie bałwochwalstwa,
czary, nienawiść, spór, zawiść, wzburzenie, niewłaściwa pogoń za zaszczytami,
niezgoda, rozłamy,
Ga 5,21 zazdrość, pijaństwo,
hulanki i tym podobne. Co do nich zapowiadam wam, jak to już zapowiedziałem: ci,
którzy się takich rzeczy dopuszczają, królestwa Bożego nie odziedziczą.
Jak walczyć z
królową wszystkich grzechów?
I tak miłość, która jest miłością Boga, rządzi wszystkimi cnotami. Tak więc miłość, choć jest szczególną cnotą, gdybyśmy skierowali ją na właściwy przedmiot, jest wspólna dla wszystkich cnót z powodu rozszerzania się jej rządów. Dlatego też miłość nazywamy wzorem i matką wszystkich cnót. I podobnie pycha, choć jest szczególnym rodzajem grzechu z powodu jej prawdziwego przedmiotu, niemniej jednak jest grzechem wspólnym dla wszystkich grzechów z powodu rozszerzania się jej rządów. Dlatego też pychę nazywamy korzeniem i królową wszystkich grzechów. (św. Tomasz z Akwinu, De Malo).
Który z
grzechów jest najgroźniejszym dla człowieka?
Święty Tomasz, idąc za św. Grzegorzem Wielkim, dowodził, że jeden z grzechów jest w pewien sposób najgroźniejszy ze wszystkich, bardziej skłonny do wywoływania innych grzechów, bardziej bezpośrednio przeciwstawiający się dobru Boga niż inne grzechy główne. Wszystkie grzechy główne mają coś wspólnego z tym grzechem, jeśli nie jest ich bezpośrednią przyczyną, to jest pośrednią konsekwencją. A grzechem, o którym tu mówimy, jest pycha we własnej osobie.
Wszystkie grzechy polegają na zwróceniu się ku mniejszemu dobru lub przyjemnościom i odwróceniu się od dóbr wyższych i w konsekwencji od Boga. Niektóre grzechy można popełnić z niewiedzy albo słabości i nie muszą być bezpośrednio zamierzone jako obraza Boga. Pycha niekoniecznie jest źródłem każdego grzechu, który człowiek popełnia, ale może dawać początek każdej formie grzechu. Ktoś może mieć poważne problemy na przykład z pożądliwością lub gniewem, ale jest świadomy, że one obrażają Boga, i dąży usilnie do ich opanowania. Osoba przepełniona wadą pychy może nie odczuwać wyrzutów sumienia i otwarcie postępować wbrew Bogu w swoich grzesznych uczynkach.
Pycha towarzyszy nam, odkąd Adam i Ewa postanowili pójść za swoimi pragnieniami, a nie za wolą Boga. Od tamtej pory grzechy główne były zawsze z nami i nieodmiennie wiązały się z walką duchową. Dzisiaj jednak pycha wywiera bardzo potężny wpływ tam, gdzie kultury dawniej chrześcijańskie w coraz większym stopniu stają się świeckie. Człowiek wciąż bardziej rozmyślnie wybiera siebie ponad Boga, intronizując własną wolę i odrzucając Boga jako nieważnego i nieistniejącego.
Każdy z siedmiu grzechów głównych staje się o wiele cięższy, kiedy się z nim otwarcie obnosimy w pysze. Pycha jest także szczególnie niebezpieczna, ponieważ nawet cnoty, które w sobie rozwijamy, mogą rozpalać jej płomienie. Święty Grzegorz opisuje pewien typ pychy, kiedy to chełpimy się dobrem lub cnotami, których tak naprawdę nie posiadamy, ale opisuje również trzy inne typy pychy, które budują na posiadanych przez nas dobrych cechach. Istnieje pycha arogancji, kiedy to myślimy, że nasze dobro pochodzi od nas samych, a nie od Boga. Jest także pycha, w której uznajemy, że nasze dobro pochodzi od Boga, ale wierzymy, że na nie zasłużyliśmy dzięki własnym wysiłkom. W jeszcze innej jej postaci ludzie, „pogardzając drugimi, chcą pokazać, że tylko oni coś mają” Musimy zwracać szczególną uwagę, nawet wtedy, gdy dążymy do cnoty, abyśmy zawsze okazywali wdzięczność Bogu za sukces, który udaje się nam osiągnąć. Pycha może czaić się nawet w pozornie bardzo świętych duszach i wszyscy musimy uważać, aby nie przywiodła nas do upadku.
Św. Tomasz z Akwinu napisał znacznie więcej na temat cnót niż grzechów. A która z cnót jest tą najwyższą, do której możemy się wznieść? Jest nią oczywiście miłość. Tomasz nazywa miłość matką innych cnót, ponieważ „wszystkie cnoty niejako od niej zależą”. Wszystkie cnoty moralne zależą od praktycznej mądrości, którą jest roztropność, niezbędna, by wybrać właściwe środki do osiągnięcia właściwych celów. Skąd jednak mamy wiedzieć, czy cele, do których dążymy, są naprawdę cnotliwe? Poznamy to po tym, że cele te będą zbieżne z ordo caritatis, porządkiem miłości. Kiedy Jezus streścił prawo i przykazania, mówiąc, abyśmy kochali Boga całym sercem, a bliźniego jak siebie samego, nakazał nam prowadzić życie miłości. Bóg jest najbardziej cnotliwym, najwyższym i najbardziej stałym ze wszystkich celów. Miłość przebywa w woli, a wola pragnie i szuka dobra, i je kocha. Miłość poszukuje najwyższego dobra, jakim jest zjednoczenie z Bogiem.
Kiedy jesteśmy rozpaleni miłością, pycha i inne wady główne mogą pójść z dymem. Pycha i grzechy główne, fundament i kolumny wad, mówią tylko: „ja, mnie, moje”. Pokora i miłość, podstawa i zwieńczenie cnót, lewa i prawa podpora cnót, mówią: „Bóg, bliźni, a potem, tak, również ja”. Wszelkiego rodzaju postacie wad rosną w siłę i wielkość wskutek powtarzających się grzesznych uczynków. Musimy jednak pamiętać, że również cnota rośnie dzięki codziennym prostym uczynkom. Arystoteles powiedział, że stajemy się budowniczymi, budując, a harfiarzami, grając na harfie. Święty Tomasz mówi, że każdy uczynek miłości zwiększa w nas skłonność do czynienia kolejnych uczynków miłości. „I tak ze wzrostem wprawy człowiek przechodzi do coraz gorliwszych uczynków miłości, co powoduje postęp, a więc i wzrost miłości”.
Jeśli mamy pokonać pychę, lenistwo, zazdrość, chciwość, próżność, łakomstwo, gniew, pożądliwość i wszystkie ich rozmaite śmiercionośne córki, musimy zwracać się do Boga i prosić Go, aby pobłogosławił nas matką cnót i jej wszystkimi krzepkimi synami i cnotliwymi córkami. Musimy ćwiczyć się w nich każdego dnia i pokazywać naszym dzieciom, przyjaciołom i sąsiadom, słowami i uczynkami, że cnota może zwyciężyć każdą wadę, a wszystko to dzięki łasce i na chwałę Boga.
Na koniec chciałbym przedstawić siedem stopni do pokonania siedmiu grzechów
głównych w tym grzechu pychy, o którym głównie jest ten wpis, według nauczania
św. Tomasza z Akwinu oraz św. Jana Klimaka.
1. Rachunek sumienia
2. Przyjmowanie sakramentów
3. Obserwacja kroków wiodących do grzechu
4. Odmawianie modlitw
5. Doskonalenie cnoty
6. Zanurzenie w świecie ducha
7. Naśladowanie Chrystusa
Pycha? Gdzie bylibyśmy bez swojej dumy? Słyszeliśmy wszyscy o czarnej dumie, dumie osób homoseksualnych, dumie zespołu, a każdego młodego człowieka uczy się, by rozwijał w sobie wysokie poczucie własnej wartości. Czy to nie prowadzi do grzechu pychy? Zmieniajmy nasze życie, aby wyeliminować pychę i zastąpić ją pokorą. Pokora jest cnotą przeciwstawną wobec pychy. Pokora przeciwdziała zazdrości, która wyrasta z tej postaci pychy, gdy ludzie, jak powiedział św. Grzegorz, „pogardzając drugimi, chcą pokazać, że tylko oni coś mają”. Pokora przeciwstawia się wszystkim postaciom pychy. Stawia nas twardo na ziemi i przypomina, kim jesteśmy i skąd pochodzimy.
Szczęść Boże.
Bibliografia
Bp Romaniuk Kazimierz (przekład) (2013), Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (Biblia Warszawsko-Praska), Sandomierz: Wydawnictwo Diecezjalne.
Biblia Tysiąclecia (2002), Poznań: Wydawnictwo Pallottinum.
Praca zbiorowa (2006) Biblia Tysiąclecia z komentarzami, Poznań: Wydawnictwo Pallottinum.
Fulton J. Sheen (2023) Siedem grzechów głównych, Poznań, Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów, W drodze Sp. z o.o.
Joanna Petry-Mroczkowska (2004), Siedem grzechów głównych dzisiaj, Wydawnictwa Znak
Ignacy Loyola (2022), Ćwiczenia duchowe, Wydawnictwo WAM
Kevin Vost (2020), Siedem grzechów głównych. Pokonywanie wad i słabości ze św. Tomaszem z Akwinu. Poznań, Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów, W drodze Sp. z o.o.
Św. Tomasz z Akwinu (2000), Suma teologiczna w skrócie, Wydawnictwo Antyk, Marcin Dybowski.
Św. Tomasz z Akwinu (2010), Tajemnica ludzkiej nieprawości. Aktualność nauki św. Tomasza z Akwinu o złu moralnym i wadach głównych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Kod do tego wpisu
