Większość psalmów pochodzi od Dawida. Napisane zostały około 1000 lat przed Chrystusem. Głównym tematem jest chwalenie Boga, dlatego księga ta w języku hebrajskim nosiła nazwę Sefar Tehillim, co znaczy Księga Pochwał. Autorstwo 73 psalmów przypisuje się Dawidowi. Dwanaście psalmów (50 i 73-83) pochodzi od Asafa; dwa (72, 127) od Salomona, jeden od Mojżesza (90), jeden od Etana (89), 12 od synów Koracha, rodziny lewickich śpiewaków (42-49, 84, 84, 87, 88). W psalmach tych dużo jest proroctwa. Psalmy 22 i 69 z dokładnością przepowiadają cierpienia Pana; psalmy 2, 21, 72 przedstawiają Pana jako króla; w 50, 97, 98 Jego drugie przyjście; w krótkim 110 widać podobieństwo między Chrystusem a kapłanem Melchizedekiem. W Nowym Testamencie jest 186 cytatów Psalmów. Psalmy, które dotyczą głównie Chrystusa, nazywamy Psalmami Mesjańskimi. Do tych należą: 2, 8, 23, 16, 24, 40, 45, 68, 69, 72, 102, 110, 118. Potwierdza to sam Pan w Łuk. 24;44. Psalmy te przedstawiają cierpienia ludzi, ale że są tak podobne do cierpień Pana, wcielone zostały do Pisma Świętego dla opisania śmierci i cierpień Pańskich.
Pierwszym najważniejszym tłumaczeniem z języka hebrajskiego i aramejskiego Biblii a co za tym idzie również Księgi Psalmów, była grecka Septuaginta (LXX) przetłumaczona przez Orygenesa. Przekład ten szacowany jest na 250 – 150 rok p.n.e. Następnym ważnym przekładem Biblii tym razem na łacinę była Wulgata tłumaczona od 390 r. n.e. w Betlejem przez mnicha św. Hieronima. Korzystał on z dostępnych tekstów starołacińskich, greckich i hebrajskich. Księgę Psalmów św. Hieronim pozostawił w tłumaczeniu Orygenesa. Po wielu korektach Wulgaty opublikowano w roku 1592 Biblię Sykstyńsko – Klementyńską jako obowiązujący tekst w Kościele Rzymskim. Biblia ta służyła wiele wieków jako źródło do tłumaczeń w innych językach narodowych. W roku 1800 Biblia była przetłumaczona na 70 języków, w połowie XIX wieku było to już 205 języków a do schyłku XX wieku szacowano przekłady na 1900 języków i dialektów świata. Najbardziej znanym i cenionym, światowym katolickim przekładem z języków oryginalnych Pisma Świętego jest „La Bible de Jerusalem” (Biblia Jerozolimska) wydawana w formie zeszytów w latach 1948-1954 koordynowana przez Th.G. Chifflot’a OP, a pierwsze wydanie książkowe ukazało się w roku 1956 przygotowane przez egzegetów z dominikańskiej szkoły biblijnej z Jerozolimy. W Polsce w Lublinie w 1991 roku zostało wydane pierwsze tłumaczenie ale tylko Księgi Psalmów z Biblii Jerozolimskiej.
Najstarszym przekładem Biblii na język polski jest Psałterz Floriański oraz nieco młodszy Psałterz Puławski z przełomu XIV i XV wieku. W 1546 roku Mikołaj Rej wydał swobodne tłumaczenie Psałterza Dawidowego, następnie Biblia Leopolity została wydana w roku 1561. Najbardziej znanym przekładem niekatolickim, wydanym przez polskich kalwinistów była Biblia Brzeska wydana w 1563 roku, następnie Biblia Nieświeska z 1572 roku. Protestanci wydali w roku 1632 Biblię Gdańską, która przetrwała kilka wieków jako wzór dla wiernych tego wyznania. Kościół katolicki w roku 1599 wydał Biblię Wujka, która stała się na kilka wieków obowiązującym przekładem. Następnym po Biblii Wujka najważniejszym i kompleksowym tłumaczeniem była Biblia Tysiąclecia wydana w 1965 roku. W latach 1960 – 1975 została wydana Biblia Poznańska, a w roku 1997 Biblia Warszawsko – Praska Biskupa Kazimierza Romaniuka. Najnowszym dziełem jest Biblia Ekumeniczna wydana w 2001 roku Nowy Testament i Księga Psalmów i w pięciu tomach, zaś Stary Testament został wydany w 2008 roku.
Poniżej podaję porównanie psalmów nr 1, z różnych tłumaczeń.
Biblia Hebrajska – Tanach/Tora
Bibliografia: Cylkow Izaak (1841-1908) (tłum) (2016), Tora Pięcioksiąg Mojżesza, Kraków: Wydawnictwo Austeria.
Dwujęzyczne wydanie, hebrajsko-polskie, pierwszych pięciu ksiąg Starego Testamentu czyli Tory lub tzw. Pięcioksięgu Mojżeszowego. Zawiera do niektórych wersów krótkie komentarze autora Izaaka Cylkowa. Ważny jest układ stron: lewa – po polsku, prawa po hebrajsku. Czyta się od tyłu do przodu. Nie jest pisana językiem współczesnym ale absolutnie to nie przeszkadza w rozumieniu treści.
Biblia Hebrajska jako oryginał Starego Testamentu powstała w latach 1400-400 p.n.e.
Tanach to inaczej Biblia Hebrajska w tradycyjnym układzie ksiąg przyjętym w większości żydowskich wydań Biblii masoreckiej: Pięcioksiąg (Tora), Prorocy (Newiim) i Pisma (Ketuwim). Hebrajski tytuł „Tanach” jest skrótowcem utworzonym z pierwszych liter tych słów. Porządek Tanachu różni się zatem od kolejności przyjętej w chrześcijańskim „Starym Testamencie”, zaczerpniętej z Septuaginty (LXX) oraz Wulgaty, gdzie księgi zgrupowano w następujące działy: Pięcioksiąg, księgi historyczne, księgi mądrościowe, księgi prorockie. Tanach nie zawiera też obecnych w kanonie katolickim (i częściowo prawosławnym) tzw. ksiąg deuterokanonicznych, uznawanych przez wyznawców judaizmu oraz reformowanych chrześcijan za apokryfy (księgi Machabejskie, Mądrości, Syracha, Tobiasza, Judyty i Barucha).
Psalm 1
1 Szczęśliwy mąż, który nie idzie za radą bezbożnych Ani nie stoi na drodze grzeszników, Ani nie zasiada w gronie szyderców,
2 Lecz ma upodobanie w zakonie Pana I zakon jego rozważa dniem i nocą.
3 Będzie on jak drzewo zasadzone nad strumieniami wód, Wydające swój owoc we właściwym czasie, Którego liść nie więdnie, A wszystko, co uczyni, powiedzie się.
4 Nie tak jest z bezbożnymi! Są oni bowiem jak plewa, Którą wiatr roznosi.
5 Przeto nie ostoją się bezbożni na sądzie Ani grzesznicy w zgromadzeniu sprawiedliwych.
6 Gdyż Pan troszczy się o drogę sprawiedliwych, Droga zaś bezbożnych wiedzie do nikąd.
Tekst oryginalny po hebrajsku
Septuaginta – Grecki Stary Testament
Bibliografia: Ks. Prof. Remigiusz Popowski SDB (oprac.) (2013), Septuaginta, Warszawa: Wydawnictwo Vocatio.
Septuaginta jest starożytnym przekładem Biblii Starego Testamentu i niektórych jej apokryfów z języka hebrajskiego i aramejskiego na język grecki. Nazwa pochodzi od łac. septuaginta (siedemdziesiąt), bo tylu zgodnie z tradycją, zostało zatrudnionych tłumaczy. Powstawał w III-II w. p.n.e. w żydowskiej diasporze w Egipcie. Septuaginta była podstawą cytatów Starego Testamentu w Nowym Testamencie i stała się oficjalną grecką Biblią Kościoła. Septuaginta znana była w ostatnich wiekach przed Chrystusem a w pierwszych wiekach po Chrystusie prawie w całym okręgu Morza Śródziemnego. Greczyznę tamtego czasu nazywa się językiem KOJNE, czyli językiem „wspólnym”.
Psalm 1 – tekst oryginalny po grecku
Wulgata – Biblia po łacinie
Bibliografia: Nova Vulgata (1979), Citta del Vaticano: Libreria Editrice Vaticana.
Tekst oryginalny Wulgaty można również znaleźć na stronach internetowych Watykanu pod adresem: http://www.vatican.va/archive/bible/nova_vulgata/documents/nova-vulgata_index_lt.html
Wulgata – tłumaczenie Biblii z języka hebrajskiego na język łaciński dokonane przez św. Hieronima (Eusebius Sophronius Hieronymus) na polecenie papieża Damazego I w latach 340 – 420 n.e. W 1546 r. Sobór Trydencki w obliczu herezji reformatorów uznał Wulgatę za przekład autentyczny, wolny od błędów doktrynalnych i stanowiący podstawę dla przekładów na języki narodowe. Przekład ten stał się urzędowym tekstem Kościoła Rzymskokatolickiego. Najstarszy kodeks (najwcześniejszy zachowany rękopis Biblii) – tzw. Kodeks Amiatinusa sięga VI w. n.e. powstał w klasztorach kierowanych przez opata Ceolfryda na terenie dzisiejszej Wielkiej Brytanii.
Psalm 1 – tekst oryginalny po łacinie
1 Beatus vir qui non abiit in consilio impiorum et in via peccatorum non stetit in cathedra derisorum non sedit
2 sed in lege Domini voluntas eius et in lege eius meditabitur die ac nocte
3 et erit tamquam lignum transplantatum iuxta rivulos aquarum quod fructum suum dabit in tempore suo et folium eius non defluet et omne quod fecerit prosperabitur
4 non sic impii sed tamquam pulvis quem proicit ventus
5 propterea non resurgent impii in iudicio neque peccatores in congregatione iustorum
6 quoniam novit Dominus viam iustorum et iter impiorum peribit
Biblia Jerozolimska
Bibliografia: Centrum Formacji Wspólnot Neokatechumenalnych w Archidiecezji Lubelskiej (2006) Biblia Jerozolimska, Poznań: Wydawnictwo Pallottinum.
Pierwsze francuskie wydanie, w latach 1948-54 koordynował Th.G. Chifflot OP. Obecnie kolejne wydania przygotowują egzegeci z dominikańskiej szkoły biblijnej z Jerozolimy (École biblique et archéologique française de Jérusalem). W Polsce od lat osiemdziesiątych Biblia Jerozolimska była szeroko wykorzystywana przez wspólnoty Drogi Neokatechumenalnej. Ważnym elementem tych wspólnot jest modlitwa przy użyciu odnośników biblijnych, tzw. skrutacja, zaś Biblia Jerozolimska zawiera najwięcej odnośników biblijnych. Z braku polskiego wydania stosowano wydania włoskie, francuskie lub hiszpańskie. Pełne polskie wydanie Biblii Jerozolimskiej ukazało się dopiero w 2006. Jego tekst bazuje na V wydaniu Biblii Tysiąclecia. Przypisy, odnośniki biblijne oraz podtytuły pochodzą z wydania La Bible de Jérusalem, Paris 1996.
Psalm 1: Dwie drogi
Wstęp do Psałterza.
Szczęśliwy mąż, który nie idzie za radą występnych, nie wchodzi na drogę grzeszników
i nie siada w kole szyderców,
lecz ma upodobanie w Prawie Pana,
nad Jego Prawem rozmyśla dniem i nocą.
Jest on jak drzewo zasadzone nad płynącą wodą,
które wydaje owoc w swoim czasie,
a liście jego nie więdną:
co czyni, pomyślnie wypada.
Nie tak występni, nie tak:
są oni jak plewa, którą wiatr zamiata.
Toteż występni nie ostoją się na sądzie
ani grzesznicy – w zgromadzeniu sprawiedliwych,
bo Pan uznaje drogę sprawiedliwych,
a droga występnych zaginie.
Psałterz Floriański
Bibliografia: Psałterz floriański łacińsko-polsko-niemiecki. Rękopis Biblioteki Narodowej w Warszawie, wyd. R. Ganszyniec, W. Taszycki, S. Kubica, pod red. L. Bernackiego, Lwów 1939 (reprint), wstęp. M. Cybulski, Łódź, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, 2002.
Najstarszym polskim przekładem Biblii jest Psałterz Floriański zwany również inaczej Psałterzem królowej Jadwigi, z przełomu XIV i XV wieku. Jest to przepiękny rękopis (manuskrypt) pergaminowy, zapisany średniowiecznym pismem kodeksowym zwanym teksturą zawierający barwne (złote, niebieskie i czerwony) inicjały. Psałterz został spisany najprawdopodobniej (badacze wskazują jednak inne możliwe miejsca) w klasztorze Zakonu Kanoników Regularnych św. Augustyna w miejscowości Sankt Florian (Austria) w trzech językach: polskim, łacińskim i niemieckim. Psałterz ten był wydany po raz pierwszy przez S. Dunina-Borkowskiego w roku 1834 w Wiedniu. Następne wydanie ale tylko Psałterza notujemy w 1883 roku w Poznaniu przygotowane przez Władysława Nehringa. W 1939 roku we Lwowie został wydany pod redakcją Ludwika Bernackiego, przepiękny rękopis Psałterza Floriańskiego, a reprint tego wydania ukazał się w roku 2002 w Łodzi. Wacław Twardzik w roku 2006 opracował na nowo tekst Psałterza Floriańskiego w ramach projektu „Biblioteka zabytków piśmiennictwa średniowiecznego”. Po wielu latach starań rękopis w 1931 roku został zakupiony przez Rząd polski i przekazany do Biblioteki Narodowej. Na początku II wojny światowej dzieło zostało wywiezione do Kanady skąd powróciło do Polski w 1959 roku. Psałterz jako nasz skarb narodowy zdeponowany jest w skarbcu Biblioteki Narodowej, ostatnio był na jeden dzień pokazany publiczności 23 kwietnia 2016 roku.
Prolog pierwszy
- Duszę wielbi, usta czyści.
- Sierce wiesieli, wieżę wysoką stawi na niebiesiech.
- Człowieka oświeca, rozum otwarza.
- Wszystko złe zabija, stateczności naucza.
- Wysoka pokazuje, żądzą krolewstwa niebieskiego daje.
- Mir miedzy ciałem i duszą czyni, ogień duchowny w siercu podżega.
- Ode wszech grzechow troska jest, swar dobry powszedni jest.
- Korzenie wszech złych wypędza, jako pancerz obłoczy.
- Jako hełm zaszczyca, nadzieja zbawienia jest.
- Uciecha boleści jest, poznanie wiernej światłości jest.
- Studnia świątości jest, człowieka młodego karze.
- Krolewstwo boże na ziemi daje, tszczycę dusze zgładza.
- Trąba okropna jest; kto miłuje pienie psalmowe ustawicznie, nie może grzecha strojić.
- Kto ima chwałę bożą w siercu swojem, na końcu u Boga będzie sie wiesielić i duszę swą na niebie dziwnie usadzi. Amen.
- Tu sie dokonawa prolog łaciński, polski i niemiecski, a poczyna sie drugi takiż łaciński, polski i niemiecski.
Prolog drugi
- Malutki jeśm był miedzy bracią moją i młodszy jeśm był w domu oćca mego.
- Pasł jeśm owce oćca mego. Ręce moje uczyniły są organy a palce moje strojiły są żałtarz. 3. Kto swiastował [Bogu memu], ten Gospodzin wszech wysłuszca jest. On posłał anjeła swego i wziął mie od owiec oćca mego, i pomazał mie w miłosierdziu pomazania swego.
- Bracia moja mali i wielicy, a ninie lubo było w nich Gospodnu. Wyszedł jeśm przeciwo cudzoziemcowi i mołwił mi złe w bogoch swoich.
- Ale ja wyjąw od niego jego miecz, uciął jeśm głowę jego i odjął jeśm przekorę od synow israhelskich.
- Tu sie dokonawają dwa prologi łaciński, polski i niemiecski, a poczyna sie żałtarz.
Psalm 1
- Błogosławiony mąż, jen jest nie szedł po radzie niemiłościwych i na drodze grzesznych nie stał jest, i na stolcu nagłego spadnienia nie siedział jest,
- ale w zakonie bożem wola jego i w zakonie jego będzie myślić we dnie i w nocy.
- A będzie jako drzewo, jeż szczepiono jest podług ciekących wod, jeż owoc swoj da w swoj czas, 4. a list jego nie spadnie; i wszystko, csokoli uczyni, prześpieje.
- Nie tako niemiłościwi, nie tako, ale jako proch, jenże rzuca wiatr od oblicza ziemie.
- Przto nie wstają niemiłościwi w sądzie ani grzesznicy w radzie prawych,
- bo znaje Gospodzin drogę prawych, a droga złych zginie.
- Sława Oćcu i Synowi, i Świętemu Duchu,
- jako była z początka i ninie, i wżda, i na wieki wiekom.
Psałterz Puławski
Bibliografia: Słoński Stanisław (oprac.) (1916), Psałterz Puławski. Wstęp. Tekst z rękopisu Muzeum ks. Czartoryskich w Krakowie, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.
Następnym niewiele młodszym od Psałterza Floriańskiego jest Psałterz Puławski, jego powstanie szacowane jest na koniec XV i początek XVI wieku. Od XVIII wieku po wielu perturbacjach rękopis znajdował się w zbiorach rodziny Czartoryskich. Nie można określić jednak kto był jego autorem, niektórzy wskazują jego częściowe podobieństwo do Psałterza Floriańskiego. Psałterz Puławski jest pergaminowym kodeksem o 312 stronach, wykonany w formie bogato zdobionego modlitewnika a poszczególne psalmy poprzedzone są informacjami chrystologicznymi, zawierające informacje o sposobie odmawiania psalmu oraz związek psalmu z życiem Dawida. Psałterz jest dosłownym tłumaczeniem z tekstu łacińskiego więc niektóre wyrażenia są mało zrozumiałe i czasami wydają się być nie związane ze sobą, dlatego większość biblistów twierdzi, że Psałterz ten ma raczej małą wartość literacką ale wielką, jeżeli chodzi o świadectwo rozwoju języka polskiego na przestrzeni wieków. Pierwszą publikacją naśladującym rękopis było wydanie z 1880 roku przez Bibliotekę Kornicką w Poznaniu a dokonali tego Adam i Stanisław Pilińscy. Obecnie Psałterz Puławski zdeponowany jest w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie i jest jednym z najcenniejszych dzieł z jej zbiorów.
Psalm 1 – transkrypcja prof. Wacława Twardzika
Pirzwy psalm wypowiada, iże Krystus on jest drewno wszem w się wierzącym. Poczynają sie księgi głośnych chwał albo samorzecznych proroka Dawida krola. Psalm.
1. Błogosławiony mąż, jen nie szedł po radzie niemiłościwych i na drodze grzesznych nie stał, i na stolcu nagłego spadnienia nie siedział,
2. ale w zakonie bożem wola jego i w zakonie jego będzie myślić we dnie i w nocy.
3. A będzie jako drzewo, jeż szczepiono jest podług ciekących wod, jeż owoc swoj da w czas swoj,
4. a i list jego nie spadnie; i wszystko, cokoli uczyni, zdarzy sie.
5. Nie tako niemiłościwi, nie tako, ale jako proch, jen rzuca wiatr od oblicza ziemie.
6. Przetoż nie wstają niemiłościwi w sądzie ani grzeszni w radzie prawych,
7. bo zna Bog drogę prawych, a droga złosnych zaginie. Sława <…>
Psałterz Dawidów
Bibliografia: Mikołaj Rej z Nagłowic (1901), Psałterz Dawidów, Wydawca: Stanisław Ptaszycki, Petersburg Księgarnia K. Grendyszyńskiego.
W 1545 lub na początku 1546 roku Mikołaj Rej wydał w Krakowie swobodne tłumaczenie z języka hebrajskiego Psałterza Dawidów, dedykowanego Zygmuntowi I Staremu. Sam Rej nie znał języka hebrajskiego i korzystał z pomocy przynajmniej kilku hebraistów, jednym z nich mógł być znakomity znawca języka hebrajskiego Franciszek Lismanin, będący jednocześnie spowiednikiem królowej Bony. Niektórzy badacze twierdzą, że Rej przy opracowywaniu Psałterza korzystał również z dzieła Jana van der Kampena pod tytułem „Psalmorum omnium iuxta hebraicam veritatem paraphrastica interpretatio”. Do naszych czasów w Psałterzu Dawidów Mikołaja Reja nie zachowały się wszystkie psalmy całkowicie kompletne, m.in. nie ma kompletnego Psalmu 1-szego, dlatego dla porównania podaję Psalm 2 z dzieła z 1901 roku.
Quare fremuerunt gentes. Ps. Secundus.
Argument wtóry.
Iż miał nastać król od Boga sprawiony.
Tu jawnie prorok wysławia, jako ludzie mieli sie sprzeciwić ustawam Pana naszego, a jaką też miał dać Bóg możność synowi swemu nad szerokością nieba i ziemie, i jako go jawnie prorok wyznawa być prawym synem bożym i królem wszelkiego stworzenia.
Psalm wtóry.
Które szaleństwo wzruszyło postronne narody, że miedzy sobą tak zwolili, iż sprawy boskiej, którą w zakonie swym uczynił, za nic sobie nie chcą mieć.
A owszem ci, którzy są przełożeni na ziemi, króle i książęta, uczyniwszy radę, zjednoczyli sie naprzeciwko panu i naprzeciwko pomazańcowi jego.
I zrzekli sie tak społu, przeczechmy sie wdali w tak niewolne posłuszeństwo a owszem rozerwiemy ty związki około siebie, a nie bądźmy posłuszni tym tak srogim ustawam ich.
A ty przegrózki ich nic inszego nie czynią, jedno żart, przed oblicznością onego Pana, który wszystki niebieskie sprawy sprawuje.
Albowiem, gdy mu sie zwidzi, jedną srogą postawą samą wyrzuci wszystki sprawy ich a zagniewawszy sie mało, wniwecz obróci wszystki rady ich.
Albowiem powiada Pan, iż ja nie folgując nikomu, obrałem sobie króla, ktory mi sie upodobał, któregom przełożył nad wszystkim zebranim ludzkim i w którymem umyślił wszystki kształty bóstwa swego osobliwie objawić.
A ja też ten król z tej powieści już biorę kształt a dekret ten, jako twardem zapisem u siebie umocniony mam, co Pan mój rzekł do mnie: Syneś ty mój miły jest, abowiem jam ciebie dziś sobie urodził.
A jeśli tego będziesz ode mnie potrzebował, jaką prawą ojczyznę, dziedzicznym prawem dam ci posieść wszystki narody ludzkie, a rozkazowanie twoje będzie rozszerzone aż do ostatecznego końca wszystkiej ziemie.
A jeśli być sie kto chciał sprzeciwić, snadnieć to przydzie skarać, wziąwszy w rękę sceptrum twoje królewskie, a nieinaczej jako zdunowi garnek stłuc, który był mało przed tym uczynił.
Przeto, zrozumiawszy temu, uznajcie sie wy, którzy jesteście przełożonemi na świecie, a przypuśćcie k sobie to łaskawe napominanie wy, którzy sądzicie ziemię.
A odłożywszy ty wasze żartowne sprawy na stronę, z wielką radością udawajcie sie w posłuszeństwo temu panu, a kochajcie sie, że wam jest dan taki król, mając też to na pieczy, co zacz jest, a jako jest rzecz straszliwa, aby miał być w czym obrażon.
A iż wam jeszcze syna swego przełożył, ubłagajcie go, jako najlepiej możecie nabywając łaski jego. Abowiem snaćby sie mógł rozgniewać, jeślibyście od słusznej drogi zbłądzili.
Bo jeśliby sie z wami chciał obchodzić jako z przeciwniki, tu byście dopiro poznali, jako są to szczęśliwi, którzy sie kochają, w tym, iż sie wdali w posłuszeństwo jego.
Chwała Bogu Ojcu i Synu etc.
Modlitwa
Boże wszechmogący nasz tak, jako tu prorok wysławia, że ty, będąc słowo ojcowskie, jesteś przed wszemi początki od niego narodzon; a poruczonoć jest w moc posłuszeństwo wszej szerokości świata; nie raczysz miły Panie rozcięgać nad nami srogości swoich, abyś nas miał potłuc, jako skorupy niepotrzebne, ale nas raczej tak sprawuj, iżbychmy mogli tobie zrozumieć, panu swemu, a wyznawać cie królem i panem swoim, a w tem zrozumieniu tak trwać w naukach twoich w prawdzie i sprawiedliwości, jako bychmy sobie mogli zasługować świętą łaskę twoję.
Ojcze nasz etc.
Dla porównania Psalm 2 z Biblii Tysiąclecia
Psalm 2 – Mesjasz królem
Ps 2,01 Dlaczego narody się buntują, czemu ludy knują daremne zamysły?
Ps 2,02 Królowie ziemi powstają i władcy spiskują wraz z nimi przeciw Panu i przeciw Jego Pomazańcowi:
Ps 2,03 ”Stargajmy Ich więzy i odrzućmy od siebie Ich pęta!”
Ps 2,04 Śmieje się Ten, który mieszka w niebie, Pan się z nich naigrawa,
Ps 2,05 a wtedy mówi do nich w swoim gniewie i w swej zapalczywości ich trwoży:
Ps 2,06 ”Przecież Ja ustanowiłem sobie króla na Syjonie, świętej górze mojej”.
Ps 2,07 Ogłoszę postanowienie Pana: Powiedział do mnie: ”Tyś Synem moim, Ja Ciebie dziś zrodziłem”.
Ps 2,08 Żądaj ode Mnie, a dam Ci narody w dziedzictwo i w posiadanie Twoje krańce ziemi.
Ps 2,09 Żelazna rózgą będziesz nimi rządzić i jak naczynie garncarza ich pokruszysz”.
Ps 2,10 A teraz, królowie, zrozumcie, nauczcie się, sędziowie ziemi!
Ps 2,11 Służcie Panu z bojaźnią
Ps 2,12 i Jego nogi ze drżeniem całujcie, bo zapłonie gniewem i poginiecie w drodze, gdyż gniew Jego prędko wybucha. Szczęśliwi wszyscy, co w Nim szukają ucieczki.
Psałterz Jana Kochanowskiego (1579)
Bibliografia: Kochanowski J. (1579), (oprac. Ziomek J.) (1960), Psałterz Dawidów, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego został wydany w roku 1579 w tzw. Okresie czarnoleski. Dzieło to należy traktować nie jako dosłowne tłumaczenie ale jako swobodną parafrazę poety, biblijnej Księgi Psalmów. Psałterz powstał na bazie łacińskiego przekładu hebrajskiego oryginału. Kochanowski w psalmach oprócz motywów religijnych zawarł także motywy filozoficzne oraz swoje osobiste. Psalmy uzyskały renesansową formę i wyrażały koncepcję Boga wykraczającego poza jedną religię głoszonego w tym okresie. Z tego właśnie powodu Psalmy Kochanowskiego były literaturą modlitewną przeznaczoną zarówno dla katolików jak i protestantów. W roku 1580 znany i ceniony kompozytor tego okresu Mikołaj Gomółka napisał do tych Psalmów muzykę: „Melodie na psałterz polski”. Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego rozpoczyna wiersz dedykacyjny dla biskupa Piotra Myszkowskiego.
Wstęp
JEGO MIŁOŚCI MEMU MIŁOŚCIWEMU PANU, PANU PIOTROWI MYSZKOWSKIEMU Z ŁASKI BOŻEJ BISKUPOWI KRAKOWSKIEMU ETC.
Żniwa swego pierwszy snop tobie ofiaruję,
Cny Myszkowski, którego dobrodziejstwem czuję
Uwiązane swe serce; bo komu jest tajna
Twa łaska przeciwko mnie i chęć niezwyczajna?
Jedeneś ty nalezion, u którego miały
Miejsce Muzy wzgardzone i twarz wdzięczną znały;
Jedeneś ty rozumiał, że moje Kameny
Mogły jednak być godne jakiejkolwiek ceny.
Tymżeś mi serca dodał, żem się rymy swymi
Ważył zetrzeć z poety co znakomitszymi
I wdarłem się na skałę pięknej Kalijopy,
Gdzie dotychmiast nie było znaku polskiej stopy.
I teraz ci z Libanu niosę Dawidow
Złote gęśli, a przy nich polskie pieśni nowe:
Psałterza pięć książeczek, którym ty łaskawy
Wzrok ukaż, twej nieowszem niegodnym zabawy.
PSALM l
Beatus vir, qui non abiit in consilio impiorum
Szczęśliwy, który nie był miedzy złymi w radzie
Szczęśliwy, który nie był miedzy złymi w radzie
Ani stóp swoich torem grzesznych ludzi kładzie
Ani siadł na stolicy, gdzie tacy siadają,
Co się z nauki zdrowej radzi naśmiewają;
Ale to jego umysł, to jego staranie,
Aby na wszytkim pełnił Pańskie przykazanie;
Dzień li po niebie wiedzie, noc li swoje konie,
On ustawicznie w Pańskim rozmyśla zakonie.
Taki podobien będzie drzewu porzecznemu,
Które przynosi co rok owoc panu swemu,
Liścia nigdy nie tracąc, choć zła chwila przydzie;
Temu wszystko, co pocznie, na dobre wynidzie.
Ale źli, którzy Boga i wstydu nie znają,
Tego szczęścia, tej nigdy zapłaty nie mają:
Równi plewom, które się walają przy ziemi,
A wiatry, gdzie jedno chcą, wszędzie władną jemu.
Dla czego przed sądem być muszą pohańbieni
Ani w liczbie z dobrymi będą policzeni;
Pan bowiem sprawiedliwych na wszelki czas broni,
A przewrotne, złe ludzi cicha pomsta goni.
Biblia Jakuba Wujka (1594-1599)
Bibliografia: W.O. Jakub Wujek S.J. (przekład) (1962), Pismo święte Starego i Nowego Testamentu, Kraków: Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy.
Biblia w przekładzie z łacińskiej Wulgaty autorstwa ks. Jakuba Wujka SI (1541-1597) jest nie tylko pomnikiem myśli teologicznej szesnastowiecznej Polski, lecz również dziełem literackim, na którym przez wieki wychowywały się całe pokolenia. Jeśli do tego dodamy doskonały, obszerny komentarz doktrynalny księży jezuitów Wujka i Menochiusza, niezbędny w katolickim wydaniu Pisma Świętego, otrzymujemy dzieło doskonałe. Niniejsza publikacja jest reprintem słynnego wileńskiego wydania z lat 1862-1864, przygotowanego przez ks. Szymona Marcina Kozłowskiego, późniejszego arcybiskupa metropolitę mohylewskiego.
Psalm 1
Opisuje w pierwszym Psalmie drogę ku wiecznemu błogosławieństwu.
PS 1. DWIE DROGI: Szczęście człowieka sprawiedliwego (1-3); nieszczęsny koniec bezbożnych (4-6).
1 Błogosławiony mąż, który nie chodził w radzie niezbożnych, i na drodze grzesznych nie stał, i na stolicy zaraźliwości nie siedział.
2 Ale w zakonie Pańskim wola jego, a w zakonie jego będzie rozmyślał we dnie i w nocy.
3 I będzie jako drzewo, które wsadzone jest nad ściekaniem wód, które swój owoc da czasu swego: a liście jego nie opadnie: i wszystko, cokolwiek czynić będzie, poszczęści się.
4 Nie tak niezbożni, nie tak; ale jako proch, który rozmiata wiatr z wierzchu ziemie.
5 Przetóż nie powstaną niezbożnicy na sądzie: ani grzesznicy w zebraniu sprawiedliwych.
6 Albowiem zna Pan drogę sprawiedliwych: a droga niezbożnych zginie.
Biblia Gdańska – protestancka
Bibliografia: Pismo Święte Stary i Nowy Testament (2017), Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
Biblia Gdańska ukazała się drukiem w 1632 roku w drukarni Hünefelda w Gdańsku, zastępując Biblię Brzeską. Biblia Gdańska miała podobne znaczenie dla protestantów jak Biblia Wujka dla katolików. Biblia pozostała głównym przekładem aż do 1975 roku, kiedy to została wydana Biblia Warszawska. Jakkolwiek obecne wydania Biblii Gdańskiej ograniczają się do protestanckich kanonicznych ksiąg biblijnych, wydanie oryginalne zawierało również przekład apokryfów (część z nich uznawanych w katolicyzmie za tzw. Księgi deuterokanoniczne), a także pieśni, objaśnienia jako wykładnię wiary chrześcijańskiej. Biblia Gdańska cieszy się do chwili obecnej dużą popularnością wśród wyznawców protestantyzmu szczególnie tej grupy bardziej konserwatywnej.
Psalm 1
1. Błogosławiony mąż, który nie chodzi w radzie niepobożnych, a na drodze grzesznych nie stoi, i na stolicy naśniewców nie siedzi; 2. Ale w zakonie Pańskim jest kochanie jego, a w zakonie jego rozmyśla we dnie i w nocy. 3. Albowiem będzie jako drzewo nad strumieniem wód w sadzone, które owoc swój wydaje czasu swego, a liść jego nie opada; i wszystko, cokolwiek czynić będzie, poszczęści się. 4. Lecz nie tak niepobożni; ale są jako plewa, którą wiatr rozmiata. 5. Przetoż się niepobożni na sądzie nie ostoją, ani grzesznicy w zgromadzeniu sprawiedliwych. 6. Albowiem zna Pan drogę sprawiedliwych; ale droga niepobożnych zginie.
Biblia Warszawska – protestancka
Bibliografia: Komisja Przekładu Pisma Świętego (tłum) Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (tzw. Brytyjka) (2013), Warszawa: Towarzystwo Biblijne.
Biblia warszawska (tzw. „Brytyjka”) – to najpopularniejszy przekład Pisma Świętego w kręgach protestanckich, który zastąpił wcześniej używaną Biblię Gdańską. Prace nad tym tłumaczeniem trwały 25 lat, a jego pierwsze, pełne wydanie nastąpiło w 1975 roku. Tekst Biblii Warszawskiej jest rozpowszechniany także w formie ewangelizacyjnych wydań Nowego Testamentu drukowanych na zlecenie Stowarzyszenia Gedeonitów i rozdawanych w więzieniach, szpitalach, szkołach, hotelach i innych, podobnych placówkach.
Psalm 1
1. Szczęśliwy mąż, który nie idzie za radą bezbożnych Ani nie stoi na drodze grzeszników, Ani nie zasiada w gronie szyderców, 2. Lecz ma upodobanie w zakonie Pana I zakon jego rozważa dniem i nocą. 3. Będzie on jak drzewo zasadzone nad strumieniami wód, Wydające swój owoc we właściwym czasie, Którego liść nie więdnie, A wszystko, co uczyni, powiedzie się. 4. Nie tak jest z bezbożnymi! Są oni bowiem jak plewa, Którą wiatr roznosi. 5. Przeto nie ostoją się bezbożni na sądzie Ani grzesznicy w zgromadzeniu sprawiedliwych. 6. Gdyż Pan troszczy się o drogę sprawiedliwych, Droga zaś bezbożnych wiedzie do nikąd.
Biblia Ekumeniczna (katolicko – protestancka)
Bibliografia: Biblia, to jest Pismo Święte Starego i Nowego Przymierza (2016), Poznań: Ewangeliczny Instytut Biblijny.
Wydanie ekumenicznego przekładu Biblii jest projektem Towarzystwa Biblijnego w Polsce rozpoczętym w 1995 r. Do jego realizacji powołano Międzywyznaniowy Zespół Tłumaczy, w którego skład weszli przedstawiciele Kościołów członkowskich Towarzystwa.
Pierwsze efekty pracy przyniosły wydanie pojedynczych ewangelii w przekładzie ekumenicznym. W 1997 r. ukazały się Ewangelie Mateusza i Marka, zaś w 2000 r. Łukasza.
W 2001 r. Towarzystwo Biblijne wydało Nowy Testament i Psalmy w tym przekładzie. Nowy Testament doczekał się czterech wydań (ostatnie w 2007 r.) i został rozpowszechniony w 40 tys. egzemplarzy. W 2003 r. oddzielnie wydano Księgę Psalmów. W 2016 r ukończono prace nad wydaniem Starego Testamentu, a tym samym całego Pisma Świętego w przekładzie ekumenicznym. Przygotowanie tłumaczenia tekstu biblijnego wymaga dużego zaangażowania licznych specjalistów pracujących na co dzień w innych instytucjach, a także niemałych środków finansowych. Dlatego Towarzystwo Biblijne zdecydowało się na wydanie Starego Testamentu w pięciu tomach: Pięcioksiąg, Księgi Historyczne, Księgi Dydaktyczne, Księgi Prorockie oraz Księgi Deuterokanoniczne.
Ekumeniczny przekład Biblii jest efektem pracy tłumaczy i redaktorów różnych wyznań chrześcijańskich. Tekst jest konsultowany z przedstawicielami jedenastu Kościołów w Polsce: Rzymskokatolickiego, Prawosławnego, Ewangelicko-Augsburskiego, Ewangelicko-Reformowanego, Ewangelicko-Metodystycznego, Polskokatolickiego, Starokatolickiego Mariawitów, Chrystusowego, Chrześcijan Baptystów, Zielonoświątkowego oraz Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego.
Tekst przekładu ekumenicznego charakteryzuje się współczesną polszczyzną. Tłumacze zrezygnowali z archaizacji języka. Przypisy zawierają jedynie konieczne informacje historyczne, geograficzne, zwyczajowe czy lingwistyczne. Ze względu na międzywyznaniowy charakter przekładu nie umieszczono komentarzy teologicznych, a każda księga jest poprzedzona jedynie krótkim wstępem ogólnym.
Psalm 1
[1] O, jak szczęśliwy jest ten, Kto nie kieruje się radą bezbożnych, Nie przesiąkł podłością grzeszników, Nie zajął miejsca w gronie szyderców, [2] A jego rozkosz to Prawo PANA – Nad nim rozmyśla za dnia oraz nocą. [3] Będzie jak drzewo zasadzone wśród strumieni, Które wyda owoc we właściwym czasie. Jego liść nie pożółknie, A czego się podejmie, to skończy z powodzeniem. [4] Z bezbożnymi będzie inaczej: Ci będą jak plewy, Które wiatr rozwieje. [5] Dlatego bezbożni przepadną na sądzie, Podobnie jak grzesznicy w gronie ludzi prawych. [6] PAN bowiem strzeże poczynań sprawiedliwych, Posunięcia bezbożnych zakończą się przegraną.
Księga Psalmów – Czesław Miłosz
Bibliografia: Czesław Miłosz (1982), Księgi psalmów Éditions du Dialogue, Paris.
Przekład z języka hebrajskiego.
Inicjatorem tłumaczeń Biblii był wieloletni przyjaciel Miłosza, ks. Józef Sadzik, pallotyn, który weryfikował przekład aż do swojej nagłej śmierci w 1980 roku. Inspiracją w pracy Miłosza był często dziewiętnastowieczny przekład Biblii hebrajskiej autorstwa Izaaka Cylkowa . Czasami poeta powoływał się na jeszcze starsze przekłady – w przypadku Księgi Psalmów na Psałterz Puławski z XV w. Zamiarem poety było stworzenie w swoim tłumaczeniu języka, który podkreśli sakralny charakter ksiąg biblijnych.
Psalm 1.
Szczęśliwy, kto nie chodził za radą bezbożnych *
na drodze grzeszników nie postał, *
w gromadzie naśmiewców nie siedział.
Ale w prawie Pańskim ma upodobanie *
i naukę Pańską bada w dzień i w nocy.
I będzie jak drzewo zasadzone u strumieni wód, *
które wydaje owoc, kiedy jest jego czas, *
i którego liść nie usycha. *
A cokolwiek zacznie, powiedzie się.
Nie tak bezbożni, nie tak. *
Ale są jak plewy, które wiatr wymiata.
Przeto nie ostoją się bezbożni na sądzie *
ani grzesznicy w zgromadzeniu sprawiedliwych.
Albowiem poznaje Pan drogę sprawiedliwych, *
a droga bezbożnych zaginie.
Biblia Warszawsko – Praska (1997)
Bibliografia: Ks. Bp Romaniuk Kazimierz (przekład) (2013), Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (Biblia Warszawsko-Praska), Sandomierz: Wydawnictwo Diecezjalne.
Pierwszy od czasu Biblii ks. Wujka przekład całości Biblii z języków oryginalnych, dokonany przez jedną osobę, uważana czasami za najnowocześniejszy, napisany najbardziej zrozumiałym współczesnym językiem polskim przekład z języków oryginalnych. Prace nad tłumaczeniem trwały od 1961 roku do roku 1997. Nie jest to przekład naukowy czy techniczny lecz typowo literacki (artystyczny), wręcz można go nazwać współczesną adaptacją lub przekładem parafrazującym. Posługuje się on bowiem pięknym, świeżym i komunikatywnym językiem polskim. Teksty poetyckie są na ogół rytmiczne. Tego typu przekład w równiej mierze – jak oryginałowi – chce być wierny językowi docelowemu, czyli praktycznie czytelnikom, którzy się tym językiem posługują
Psalm 1
1. Szczęśliwy, kto nie słucha bezbożnych, Nie chodzi drogami grzeszników i nie zadaje się z szydercami, 2. lecz w prawie Pańskim ma upodobanie i rozmyśla nad nim, we dnie i w nocy. 3. Podobny jest do drzewa, co nad wodą płynącą owoc wydaje we właściwym czasie, a liście jego nigdy nie więdną. Taki co zacznie, kończy szczęśliwie. 4. Inaczej jest z bezbożnymi: są jak plewy niesione wiatrem. 5. Nie ostoją się tedy bezbożni na sądzie ani grzesznicy pośród sprawiedliwych. 6. Pan bowiem zna ścieżki sprawiedliwych, A droga bezbożnych wiedzie ku zagładzie.
Biblia Tysiąclecia – aktualnie oficjalna, liturgiczna wersja Pisma Świętego, używana przez Kościół Katolicki w Polsce.
Bibliografia: Biblia Tysiąclecia (2002), Poznań: Wydawnictwo Pallottinum.
Między XVII i XIX wiekiem w polskim Kościele katolickim używano niemal wyłącznie Biblii Jakuba Wujka. Oparta była ona na tekście łacińskiej Wulgaty , będącej oficjalnym tekstem Biblii dla katolików. Nie dokonywano w tym czasie nowych, kompletnych przekładów z powodu braku zapotrzebowania (przede wszystkim duszpasterskiego) i ograniczanie czytania Biblii w językach narodowych.
O planach stworzenia Biblii Tysiąclecia poinformował we wrześniu 1958 r. na odbywającym się w Lublinie zjeździe teologicznym benedyktyn Augustyn Jankowski. Ponieważ środowisko naukowe KUL nie zdecydowało się na własne tłumaczenie, opactwo tynieckie podjęło samodzielnie realizację projektu. Jankowski został redaktorem naukowym wydania. Tłumaczenie nazwano początkowo Biblią Tyniecką, ze względu na źródło inicjatywy, którym był zakon benedyktynów z Tyńca. Ponieważ ukazało się na rok przed milenijną rocznicą chrztu Polski, nazwane zostało Biblią Tysiąclecia. Inicjatorzy przekładu zdecydowali się na rekrutację dużego grona tłumaczy, przede wszystkim ze względu na postulowaną szybkość tłumaczenia. Większość biblistów zaproszonych do projektu odpowiedziała pozytywnie. Jako jeden z niewielu odmówił (według własnej relacji) Eugeniusz Dąbrowski , który uważał, że nie ma w Polsce wystarczającego zespołu hebraistów, mogących sprostać zadaniu tłumaczenia Starego Testamentu. Pierwsze maszynopisy zaczęły nadchodzić do Tyńca jesienią 1959 r., ale cała praca trwała kilka lat, a przekład został opublikowany ostatecznie w roku 1965. Redaktorem wydania ze strony wydawnictwa Pallottinum był Kazimierz Dynarski, który blisko współpracował z Jankowskim, a wspólnie podejmowali główne decyzje dotyczące publikacji.
Psalmy używane w liturgii mszalnej i brewiarzowej różnią się od przekładu Biblii Tysiąclecia. Poeta Marek Skwarnicki na potrzeby odnowionej liturgii godzin przygotował w latach 1971-1976 adaptację Księgi Psalmów z pierwszego wydania Biblii Tysiąclecia. Jednocześnie benedyktyn Placyd Galiński opracował używane w liturgii pieśni ze Starego i Nowego Testamentu. Celem obu adaptacji miało być ułatwienie recytacji oraz śpiewu grupowego, gdyż przekład „filologiczno-naukowy” nie dość jasno przedstawiał treść oryginału i miał zbyt mało walorów poetyckich. Teksty weszły najpierw w formie psalmów responsoryjnych do Lekcjonarza Mszalnego, a potem (z niewielką korektą) do ksiąg Liturgii godzin wydawanych przez Pallottinum. Tak opracowane teksty ukazały się w 1976 jako Psalmy-Kantyki. Układ według liturgii godzin, a samodzielne wydanie Psalmów (zawierające też fragmenty nieujęte w liturgii godzin) w 1990. Jadwiga Stabińska przygotowała w 1986 Psałterz poetycki oparty z kolei o adaptację Skwarnickiego.
Tłumaczenia do Biblii Tysiąclecia dokonano z języków oryginalnych, głównie z Biblii Hebrajskiej, Septuaginta (grecka) oraz Biblii Jerozolimskiej (wersja francuska).
Do tekstu hebrajskiego (i fragmentów aramejskich ) Stary Testament: Biblia Hebraica, ed. R. Kittel, A. Alt, O. Eissfeldt, Stuttgart 1945.
Do tekstu greckiego Starego Testamentu: Septuaginta…, ed: A. Rahlfs, Stuttgart 1943, 1, 2 tom.
Do tekstu greckiego Nowego Testamentu: Novum Testamentum Graece at Latine, ed. A. Merk, Romae z 1951 r.
Jedyną księgą w Biblii Tysiąclecia nie przetłumaczoną z tekstów oryginalnych była Księga Psalmów. Za podstawę tłumaczenia wzięty został przekład łaciński z 1945 roku, tzw. Psalterium Pianum. W księdze tej, inaczej niż w całym Starym Testamencie skorzystano z terminu Pan, a nie Jahwe. Również tytuły psalmów wskazywały na ich liturgiczne przystosowanie, np. odnosząc je bezpośrednio do Chrystusa.
Psalm 1 – Dwie drogi życia
Ps 1,01 Szczęśliwy mąż, który nie idzie za radą występnych, nie wchodzi na drogę grzeszników i nie siada w kole szyderców,
Ps 1,02 lecz ma upodobanie w Prawie Pana, nad Jego Prawem rozmyśla dniem i nocą.
Ps 1,03 Jest on jak drzewo zasadzone nad płynąca woda, które wydaje owoc w swoim czasie, a liście jego nie więdną: co uczyni, pomyślnie wypada.
Ps 1,04 Nie tak występni, nie tak: są oni jak plewa, która wiatr rozmiata.
Ps 1,05 Toteż występni nie ostoja sie na sadzie ani grzesznicy – w zgromadzeniu sprawiedliwych,
Ps 1,06 bo Pan uznaje drogę sprawiedliwych, a droga występnych zaginie.
Bibliografia
Biblia Jerozolimska (2006), Poznań: Wydawnictwo Pallottinum.
Bp Romaniuk Kazimierz (przekład) (2013), Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (Biblia Warszawsko-Praska), Sandomierz: Wydawnictwo Diecezjalne.
Biblia Tysiąclecia (2002), Poznań: Wydawnictwo Pallottinum.
Kochanowski J. (1579), (oprac. Ziomek J.) (1960), Psałterz Dawidów, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Księga Psalmów (1999) Miłosz Cz. (tłumaczenie z hebrajskiego), Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Nowy Leksykon Biblijny (2011), Kielce: Wydawnictwo Jedność.
Nowy Testament (2005), Częstochowa: Wydawnictwo „ Święty Paweł”.
Pismo Święte Nowego i Starego Testamentu, Biblia Tysiąclecia (2002), Poznań: Wydawnictwo Pallottinum
Pismo Święte, Stary i Nowy Testament (2017), Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, W.O. Jakuba Wujka S.J. (1962), Kraków: Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy.
Pismo Święte Starego Testamentu (2006), Poznań: Wydawnictwo Pallottinum.
Praca zbiorowa (2017), Ewangelia 2018. Droga, Prawda i Życie, Wrzosowa: Edycja Świętego Pawła.
Psałterz (2011), Warszawa: Oficyna Wydawnicza Vocatio.
Psałterz Grecki (2017), Kraków: Wydawnictwo M.
Psałterz z komentarzami Jana Pawła II (2014), Kraków: Wydawnictwo M.
Źródła internetowe: www.vatican.va https://opoka.org.pl/ www.niedziela.pl, www.katolik.pl, www.brewiarz.pl www.liturgia.wiara.pl www.katolicki.net www.biblia.info.pl www.faustyna.pl www.kapucyni.pl www.jezuici.pl www.pijarzy.pl www.gosc.pl
Kod QR do tego wpisu
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz
edukacja.katolicka@gmail.com